شهر باستانی حریره ؛ بندری مرموز و گم‌شده در گذشته

جزیره زیبای کیش با مناظر زیبا و تفریحات مهیجی که دارد بعنوان مقصدی محبوب برای مسافران ایرانی از دیرباز شناخته شده اما دیدنی‌های کیش تنها محدود به این‌ها نمی‌شود. چندین آثار تاریخی نیز در این جزیره نه‌چندان بزرگ وجود دارند که جذابیت‌های خاص خودشان را دارا هستند. یکی از مکان‌های تاریخی جزیره کیش شهر باستانی حریره در ساحل شمالی این جزیره است. معماری خاص و بخش‌های متنوع این شهر قدیمی نه فقط برای بازدیدکنندگانش جذابیت دارد بلکه ذهن باستان‌شناسان را نیز مشغول به خود کرده است. با سفرزون همراه باشید تا سری به نگین خلیج فارس زده و از این شهر شگفت‌انگیز دیدن کنیم.

تاریخچه شهر باستانی حریره

هنگامی که به جزیره کیش رسیدید اگر به سمت شمال جزیره بروید و از کنار مجموعه ورزشی المپیک کیش عبور کنید به پشته‌های بزرگی از بناهای سنگی از ملاط ساروج برخواهید خورد. این ویرانه‌های سنگی برجای مانده همان شهریست که از آن سخن می‌گوییم. حریره نام ملکه این شهر بوده که بر روی آن گذاشته شده است. اوج رونق شهر بین قرن چهارم تا دهم هجری قمری بوده که همزمان با رونق تجاری و اقتصادی جزیره کیش است. اما بقایای یافت شده در مرکز ساحل شمالی جزیره احتمال می‌رود به دوره ساسانی و اوایل اسلام تعلق داشته باشد که نشان دهنده قدمت این سکونتگاه است.

اما شکل‌گیری شهری که امروز بقایای آن را به‌نام حریره می‌شناسیم با ویرانی بندر سیراف آغاز شد. سیراف بندری تجاری و اقتصادی بود که با از بین رفتنش بازرگانان دنبال مکانی امن با موقعیت مناسب جهت تجارت خود می‌گشتند. سرانجام با ورود این گروه به جزیره کیش و انتخاب این محل شهر حریره به وسعت ۱۲۰ هکتار بنیان نهاده شد. حریره درست در کنار ساحل شمالی جزیره کیش که دریایی آرام‌تر نسبت به سایر نقاط دارد ساخته شده و این مکان به‌دلیل داشتن دیواره‌های صخره‌ای با ارتفاع تقریبا ده متر و سه خلیج و دماغه که بندرگاهی طبیعی را شکل داده‌اند محلی بسیار عالی برای پایه‌گذاری شهری ساحلی و تجاری بوده است.

اشیای باارزش تاریخی متعددی حین اکتشافات انجام شده در محوطه شهر باستانی حریره بدست آمده که تاییدی بر اهمیت بالای آن در دوره شکوفایی‌اش هستند. در بخش بعدی درون شهر حریره قدم خواهیم زد و معماری و بخش‌های خاص آن را بررسی می‌کنیم.

معماری شهر باستانی حریره

حریره شهری بندری، یکپارچه و متمرکز است که برخلاف دیگر شهرهای تاریخی ایران که از معماری درون‌گرا برخوردارند بصورت برون‌گرا ساخته شده است. با عبور در میان بقایای این مجموعه به‌ندرت می‌توانید سقف و تاقی سالم پیدا کنید و تنها قسمت‌های سنگی این بناها تا حدی پایدار باقی مانده‌اند. در کاوش‌های به‌ عمل آمده در شهر، بخش‌های گوناگونی مانند مجموعه ساحلی، عمارت اعیانی، حمام، مسجد تاریخی، کارگاه شیشه گری، قنات، چاه‌ها و دالان‌های عجیب و غیره شناسایی شده‌اند که با آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد.

خانه اعیانی

خانه اعیانی شهر حریره شباهت فراوانی با خانه‌های بزرگ و چند خانوار سنتی در فلات ایران دارد که نمونه‌های متعددی از آن در شهرهای یزد، اصفهان و کاشان وجود دارد. این منزل را می‌توان نمونه‌ای عالی از خانه‌های حاشیه خلیج فارس دانست. در این خانه اعیانی از کاشی‌های ستاره‌ای شکل استفاده شده که به کاشی‌های تزیینی در بناهای مهم دوره ایلخانی شباهت دارد و نمونه‌هایی از این کاشی‌کاری در مجموعه تخت سلیمان و گنبد سلطانیه مشاهده شده است. از آنجایی که این کاشی در جزیره وجود نداشته و مطمئنا وارداتی است می‌توان حدس زد صاحب خانه اعیانی شهر حریره تاجری ثروتمند بوده است. وسعت خانه اعیانی و تنوع قابل ملاحظه بخش‌های گوناگون آن واقعا چشمگیر است.

حمام حریره، قدیمی‌ترین حمام ایران

در نزدیکی این خانه زیبا حمامی با صحن‌های متعدد قرار گرفته که به اعتقاد باستان‌شناسان شاید قدیمی‌ترین حمام ایران باشد که تاکنون کشف شده است. در این حمام آثار دو دوره متفاوت ایلخانی و تیموری از جمله قطعات سفالی ساده متعلق به ظروف استفاده شده و بقایایی از خزینه‌های قدیمی و متاخرتر به جشم می‌خورند و دارای قسمت‌های گوناگونی مانند سربینه، گرمخانه، تون، راهروی سرپوشیده و دو خزینه کوچک و بزرگ است. مساحت حصار این حمام تقریبا ۵۰۰ مترمربع است و بدلیل این‌که ظرفیت حمام محدود است و دیوارهای بیرونی محوطه آن تا نزدیکی عمارت اعیانی که بر بالای تپه‌ای مرتفع قرار دارد پیش می‌روند این احتمال داده می‌شود که این حمام متعلق به مالک منزل اعیانی و خصوصی بوده باشد.

در سفرزون بیشتر بخوانید: با بهترین هتل های کیش آشنا شوید

مجموعه صنعتی ، یک جای ناشناخته

یکی از بخش‌های جالب و ناشناخته شهر باستانی حریره مجموعه صنعتی آن است. در این مجموعه اتاق‌هایی خاص با شیبی ملایم وجود دارد که کف آن‌ها بشکل گرده ماهی و بالشتکی از جنس سنگ‌های مرجانی، آهکی و نوعی ساروج ساخته شده است. شیارهای کف این اتاق‌ها دارای شیب ملایمی از شمال به جنوب هستند و نمونه مشابهی در هیچ محوطه و تپه باستانی دیگر ایران در هیچ دوره تاریخی کشف نشده که دارای این خصوصیات باشد. همین موضوع موجب ایجاد ابهاماتی درباره کاربری این اتاق‌ها شده و پژوهش‌گران به تعدادی پاسخ برایش دست یافته‌اند که در ادامه آن‌ها را ذکر خواهیم کرد.

عده‌ای از متخصصین پرورش و صید مروارید جزیره کیش درباره این اتاق‌ها اینگونه بیان کرده‌اند که حوضچه‌های کوچک یک متری یا قدری بزرگتر که عمق نیم متری دارند برای فعالیت‌های صید مروارید استفاده می‌شده‌اند. به گفته این افراد صدف‌ها را ابتدا بر روی این حوضچه‌ها خشک می‌کرده و سپس با فشار آب تمامی مروارید‌های ریز و درشتشان را تخلیه می‌کرده‌اند. البته از آنجایی که بقایای صدف در این محل‌ها یافت نشده اثبات این فرضیه قدری با مشکل مواجه شده است.

چه فرضیه‌های دیگری وجود دارد؟

به اعتقاد رمی بوشارلا باستان‌شناس فرانسوی که سابقه فعالیت‌های اکتشافی در ایران و امارات را دارد این تاسیسات مکان‌هایی برای تهیه شیره خرما بوده‌اند. این باستان‌شناس نمونه‌هایی دیگر از این معماری را در کاوش‌های انجام شده در امارات مشاهده کرده که به این منظور استفاده شده‌اند.

صحبت‌های بومیان جزیره کیش نیز تاییدی بر گفته‌های این باستان‌شناس فرانسوی هستند. افراد محلی مکانیزم اتاق‌ها را به این شکل بیان می‌کنند که با انباشته کردن خرما‌ها بر روی یکدیگر و تحت فشار قرار گرفتن، راه‎‌های ارتباطی یا همان شیارهای اشاره شده آب شیره را به طرف خمره‌های بزرگ قرار گرفته در انتهای آب‌راهه‌ها هدایت می‌کرده‌اند تا کار جمع‌آوری شیره خرما کامل شود.

به گفته محلی‌های کیش تا پیش از تخریب خانه‌های ماشه، انبارهایی با ساختار کف جوی و پشته مانند همانند آن‌چه در این کارگاه‌ها وجود دارد تقریبا در تمامی منازل بزرگ وجود داشته که برای نگهداری خرما استفاده می‌شده و همزمان شیره خرما نیز در آن‌ها استخراج می‌شده است. به نظر می‌رسد فرضیه دوم پاسخ روشن‌تری برای کاربری اتاقک‌های مرموز شهر باستانی حریره باشد.

دالان و چاه‌ها

کمی آنطرف‌تر در سمت شمال بقایای شهر محوطه‌ای با وسعتی بالغ بر سه کیلومتر مربع قرار دارد که به صورت پستی و بلندی و بقایای دیوار و چاه‌های متعدد دیده می‌شوند. در نگاه اول ارتباطی میان این بخش و شهر باستانی حریره دیده نمی‌شود اما احتمالا این ناحیه برای فعالیت‌های دریایی و تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در مجاورت حمام، خانه اعیانی و بخش‌های ساحلی و صخره‌های مرتفع کنار دریایی شهر حریره تعدادی چاه و پلکان وجود دارد که به دریا ختم می‌شوند. اغلب این چاه‌ها دارای قطر دهانه دومتری هستند و عمقشان به اندازه سطح دریا است. از این تعداد چاه شش عدد و یک پلکان در بیرون مجموعه و چهار چاه در داخل شهر باستانی قرار گرفته‌اند.

این دالان‌ها که از چاه‌ها تا صخره‌های ساحلی کشیده شده‌اند و همچون دریچه‌هایی به دریا راه دارند. این کانال‌های افقی و راه‌های ارتباطی زیرزمینی چاه‌ها را می‌توان در گوشه و کنار بخش‌های صنعتی و حتی در داخل اتاق‌ها و راهروها نیز مشاهده کرد. همچون عملکرد حدس زده شده برای بخش صنعتی شهر، عملکرد دقیق این دالان‌ها نیز همچنان مبهم است و تنها می‌توان پیشرفته بودن شهر و ساکنین آن را از اینگونه معماری نتیجه گرفت. با توجه به هم‌سطح بودن دالان‌ها با دریا شکی در آن نیست که برای ارتباط با ساحل دریا حفر شده‌اند اما این‌که صید صدف‌ مرجان و ماهی را از طریق این دالان‌ها صورت می‌داده‌اند و یا حتی شاید راه فراری در هنگام اضطرار برای ساکنین بوده یا خیر همچنان روشن نیست.

هشتصد سال تاریخ در حریره

شهر باستانی حریره با داشتن قدمتی حداقل هشتصدساله در حال حاضر با به اجرا درآمدن طرح‌های گردشگری متنوع و ایجاد جذابیت‌های دیدنی، نورپردازی مناسب و برنامه‌ریزی برای برگزاری برنامه‌های متنوع فرهنگی در ایام مختلف به جاذبه‌ای مطرح در جزیره کیش و استان هرمزگان تبدیل شده است. برای بازدید از این مجموعه دیدنی بهترین زمان از اوایل دی‌ماه تا اواخر اردیبهشت‌ماه است که هوای جزیره فوق‌العاده مطبوع و دلپذیر است. جزیره کیش پر از جاذبه‌های متنوع و مختلف است که اقامتی خاطره‌انگیز را برایتان رقم خواهند زد. شما از سفر به کیش چه خاطراتی دارید؟ آیا فقط برای خرید به کیش می‌روید یا می‌دانید که کیش در کنار لذت بردن از خرید، جاهای تاریخی زیبایی هم دارد؟ برای ما از تجربه‌ی خودتان بنویسید.