در شهر یزد میدانی وجود دارد که به میدان امیر چخماق یا چخماخ مشهور است. قدمت ساخت این میدان به دوران تیموریان بازمی‎گردد، البته بخشهای مختلف این میدان طی سالیان به فرمان افراد مختلف اضافه یا تعمیر و مرمت شده‎است و یا تغییر کاربری داده اند. بسیاری از بناهای این محل در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. تعداد زیادی از بناهای تاریخی و به‌نام شهر یزد در اطراف این میدان قرار گرفته‌اند و از این رو مجموعه امیر چخماق از برجسته‌ترین مجموعه‎های تاریخی و گردشگری شهر یزد به حساب می‌آید. دوستان عزیز سفرزونی برای آشنایی بیشتر با این میدان و بناهای اطرافش با ما در سفرزون همراه باشید.

میدان حماسه‎های یزد

برای سال‌های متمادی است که ساکنین شهر یزد میدان امیرجخماق یا میر چخماق را مرکز تجمعات خود می‌دانند و راهپیمایی‌ها، تظاهرات‌ها، تشییع شهدا و علما و …را در این مکان برگزار می‌کنند. به این دلیل است که میدان امیر چخماق علاوه بر اینکه عنوان نماد استان یزد را دارد، به عنوان میدان حماسه‎های یزدی‎ها نیز شناخته می‎شود.

میدان امیر چخماق یزد
میدان امیر چخماق یزد

تاریخچه مجموعه میدان امیر چخماق

در قرن نهم هجری قمری، شاهرخ تیموری از سرداران دوران تیموریان، امیر جلال الدین چخماق را به حاکمیت شهر یزد برگزید. ایشان با همکاری همسر خود، ستی فاطمه خاتون، مجموعه‌ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروانسراها، خانقاه، قنات‌خانه و چاه آب سرد را برای آبادانی شهر یزد بنا نهاد. همچنین آن‌ها مسجدی را در محله کوی دهوک سفلی بنا کردند و در مقابل این مسجد میدانی را ایجاد نمودند. آن میدان از همان زمان به میدان امیر چخماق مشهور شد و اندکی بعد، بنای مسجد هم، به نام مسجد امیر چخماق معروف شد.

مجموعه امیر چخماق
مجموعه امیر چخماق

دوره صفوی و قاجار

در طی دوران‌ها نام این محل امیر چخماق باقی مانده‌است. تغییرات و بازسازی‎های صورت گرفته در این محل در دوران صفویاز قرار زیر است؛ ساخت چهار سوق بر روی کاروانسرا و تبدیل سردر بازار و میدان جلوی مسجد به حسینیه، در اوایل قرن سیزدهم.در زمان فتحعلی شاه قاجاراضافه شدن بخشی به شبستان مسجد و مرمت قسمت‌هایی از آن به دست حاجی حسین عطارصورت گرفته‌است.

دوره پهلوی

تا پیش از دوران پهلوی امیر چخماق به گورستان بدل شده بود. اما از آن پس محل قبور و آرامگاه‌ها تغییر نمود، و به دلیل خیابان کشی، قسمتی از جداره‌های میدان تخریب شد، در نتیجه میدانی کوچک بنا شد و مسجد امیر چخماق با میدان مقابل حسینیه، با هم ادغام شدند. در گذر زمان و با تحولات بسیار، اکنون تنها جدار باقی مانده‌ اصلی، همان بدنه اصلی تکیه امیر چخماق است.

آثار تاریخی میدان امیر چخماق

وقتی از نمای بالا به میدان امیر چخماق نگاه کنید متوجه محدوده نسبتا وسیعی  می‎شوید که آثار متعددی را در خود جای داده‌است که به مهمترین آن‌ها می‌پردازیم:

 مسجد امیر چخماق از قدیمی ترین بنای میدان

مسجد جامع نو، معروف به امیر چخماق ساخته شده در سال ۸۴۱ هجری قمری است. این بنا در ضلع جنوبی میدان قرار دارد. مسجد دارای دو در ورودی است، یکی از کوچه و دیگری از صحن (حیاط) بقعه ستی فاطمه. از این رو مسجد و بقعه دارای صحن مشترکی هستند. چنانچه از درب کوچه وارد شوید، یک هشتی با پوشش آجری می‌بینید، که سقف آن به کتیبه‌ای از کاشی معرق مزین شده‌است. در سر در شرقی مسجد نیز کتیبه‌هایی از کاشی معرق وجود دارد که عباراتی با خط ثلث محمد الحکیم بر آن دیده می‎شود. ولی آنچه در خصوص این مسجد از بیرون خودنمایی می‎کند گنبد متفاوت آن است که با معماری‌ دیگر گنبدها به لحاظ شکل و اندازه فرق دارد، کمی خمیده به نظر می‌رسد و با کاشی‌های سبز-آبی پوشیده شده و دورتا دورش با کتیبه‌هایی به خط کوفی تزیین شده‌است. مورد دیگر اینکه،  مسجد مذکور مناره ندارد و دو روایت برای عدم ساخت مناره برای این مسجد وجود دارد، اول این‌که مساجدی که بانوان می‌ساختند فاقد مناره بودند دوم نشان از اتحاد شیعه و سنی است، چرا که مساجد شیعی دو مناره و سنی تک مناره دارند. لذا این مسجد مناره ای ندارد تا پیروان هر دو مذهب از آن استفاده کنند.

جزئیات معماری ساختمان مسجد امیر چخماق

مسجد امیر چخماق دارای بخش‎های بسیار دیدنی‎ است با کتیبه‌های پر نقش و نگار و تزیینات کاشی‌کاری و معرق‌کاری و نقش آیات قرآن. این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است. در قسمت تابستانی آن و در محلی که محراب مسجد قرار گرفته؛ در ضلع جنوب غربی مشرف به کوچه، بادگیری قرار دارد که درست بالای محراب است. نکته جالب توجه درباره شبستان زمستانی این است که در سوی دالان ورودی واقع شده و نور آن با انعکاس نور بر روی سنگ مرمر تامین می‌شود. محراب مسجد با معرق کاشی و آیات قرآن مزین شده‌است. وسط ساختمان سنگ مرمر بسیار خوش‌تراشی قرار دارد و در وسط مقرنس‌کاری یک گل مربع شکل وجود دارد و در سمت چپ آن یک سنگ مرمر دیگر کارگذاشته شده‎است. قسمت گرم‌خانه یا جماعت‌خانه‌ این مسجد دو درب چوبی دارد که بر آن، عبارت‌های لااله الا الله، محمد رسول‌الله و علی ولی‌الله به خط نسخ و میان دو کتیبه کنده‌کاری شده‌است. مسجد مجموعه امیر چخماق به لحاظ اهمیت و اعتبار، بعد از مسجد جامع یزد و در رده دوم قرار دارد. در زمان قاجار مسجد امیر چخماق خارج از بافت شهری قرار داشت اما با گذشت زمان و رشد شهر اکنون در درون بافت شهر قرار دارد.

 

مسجد امیر چخماق یزد
مسجد امیر چخماق یزد

بازار حاجی قنبر

در قرن نهم هجری طبق فرمان جهانشاه قره قویونلو، نظام‌الدین حاجی قنبر به حکومت شهر یزد رسید، وی بانی ساخت آثار زیادی در یزد است. از جمله قدیمی‌ترین بخش مجموعه امیر چخماق یعنی بازار حاجی قنبر، این عمارت جهت خرید و فروش صنایع دستی بنا شد و به نام بازار حاجی قنبر معروف شد. این بازار در دوره پهلوی به واسطه ساخته شدن خیابان شاه به دو قسمت تقسیم شد، قسمت‌هایی از آن هم مثل بازار پنجعلی و بازار ارسی دوزها از بین رفت. امروزه برخی از کارگاه‎های صنفی مختلف هم در بازار حاجی قنبر فعالیت دارند، که مهم‎ترین آن ها عبارتند از: شکارگاه مازاری (محل ساییدن برگ حنا، رنگ طبیعی)، کارگاه حلوایی (محل تبدیل کنجد به حلوا ارده)، کارگاه رنگ‌رزی (محل رنگ آمیزی الیاف نخی وپشمی).

ماجرای سردر بازار حاجی قنبر

سردر بازار یکی از نمادهای شهر یزد به حساب می‌آید و البته سال‌ها پس حاجی قنبر بنا شده‌است. این بنا، تکیه‌ای زیبا و بلند به شیوه دیگر تکیه‌ها و حسینیه‎های یزد دارد. بیشتر تزیینات این بنای عظیم از کاشی معقلی است( از آن نوع کاشی‎کاری که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار دادن آنها صورت می‌گیرد).

 بازار حاجی قنبر | مجموعه امیر چخماق
بازار حاجی قنبر

 

تکیه امیر چخماق بخش تنها بخش از بنای اصلی

این تکیه در شرق میدان قرار گرفته است، به صورت غرفه غرفه است و در آن دوران برای سوگواری و عزاداری استفاده می‌شده و همانطور هم که از نامش پیداست محل جلوس حاکم در قسمت شاه‌نشین و بانوان در سایر غرفه‌ها بوده‌است.  بخش میانی تکیه ارتفاع بیشتری نسبت به طاق‌نما دارد و احتمال می‌رود محل جلوس بزرگان شهر بوده‌ باشد.

مناره‌های تکیه امیر چخماق

مناره‌های تکیه بر بالای غرفه‌های میانی قرار دارند و به آن هیبت خاصی بخشیده‎اند. در گذشته  موذنین بر فراز این مناره‌ها، بانگ اذان سر می‌دادند تا مردم شهر را از وقت نماز باخبر سازند. بازار حاج قنبر از وسط این بنا یک ورودی دارد و راسته بازار پشت آن است. درقسمت غربی این تکیه یک ورودی دیگر از داخل یک از غرفه‌ها وجود دارد که به آب انبار می‌رسد.

کتیبه معروف تکیه

کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه‌نشین تاریخ ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۸ خورشیدی) را نشان می‌دهد و نشان از عمر بیش از ۱۳۰ ساله این بنا دارد.

توضیحاتی در خصوص تکیه ومناره‌ها

از گذشته بحث بر این بوده که مناره‌های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارند و عده‌ای  اصرار بر ویران کردن آن داشته‎اند ولی به دلیل وضعیت معماری و ساختاری بنا رییس وقت اداره آموزش و باستان شناسی آن دوران آقای عباس رییس زاده طبق نظر کارشناسی این بنا را به ثبت آثار ملی رساندند و پاسخ مقتضی در این خصوص ارائه دادند.

مسجد امیر چخماق
مسجد امیر چخماق

نخل تاریخی امیر چخماق

درگذشته مرسوم بوده در مراسم سوگواری، مردم سازه‌ای چوبی را تحت عنوان نخل در مراسمی به نام نخل گردانی حمل کنند و این یکی از نمادهای مراسم عزاداری بوده‌است. نخل بزرگ پرهیبت موجود در شرق میدان که به نخل حیدری ها شهرت دارد از یادگارهای همان دوران است. عبدالحسین آیتی – نویسنده معاصر-  می‌گوید عمر‌ این نخل به ۴۵۰ سال است و مربوط به دوره صفوی است و از سال ۱۲۲۹ هجری قمری در این مکان بوده‌‌‌است. برخی این نخل را قدیمی‌ترین نخل می‌دانند و برخی دیگر نخل‌های دیگری را به عنوان قدیمی‎ترین نخل معرفی می‎کنند. ابعاد نخل موجود در میدان امیر چخماق ۸/۵× ۸/۵× ۸/۵ متر است و به صورت شبکه‌ای است از چوب‌های تراشیده و شبیه درخت سرو نماد آزادگی است.

نخل تاریخی امیر چخماق
نخل تاریخی امیر چخماق

 بقعه ستی فاطمه

آرامگاه ستی فاطمه خاتون همسر امیر چخماق، بنیان‌گذار مسجد و بانی بسیاری از بناهای مجموعه امیر چخماق نیز در این مکان قرار دارد و مردم  به پاس خدماتش، یاد او را گرامی می‌دارند. کل این بنا یک اتاق است، قسمت داخلی این آرامگاه پوشیده از گچ و کاشی‌های معرق است که در مقرنس‌های بنا جلوه‌گری می‌کنند. قسمت بیرونی بنا گنبدی از کاشی‌های سبز رنگ دارد.

 بقعه ستی فاطمه | مجموعه امیر چخماق
بقعه ستی فاطمه

آب انبارهای میدان امیر چخماق

میدان مذکور دارای سه آب انبار بوده که یکی از آن‌ها طی دوران‌ها  از بین رفته و دو آب انبار باقی مانده‌است که تا حدود ۴۰ سال پیش نیز مورد استفاده بوده‌اند و در گذر زمان و با ورود شبکه آب لوله کشی از یاد‌ها رفته‌اند و دیگر کاربری ندارند، آب انبارهای باقی مانده به شرح زیر هستند:

آب انبار پنج بادگیر با کاربری زورخانه

این آب انبار که نام دیگر آن ستی فاطمه است در مقابل آرامگاه ستی فاطمه است، از لحاظ جغرافیایی در ضلع شمالی میدان و در کوچه شیخ اسداله قرار دارد و به دستور ستی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال الدین چخماق شامی (حاکم وقت یزد)، برای استفاده مردم احداث شده‌است. در بالای این بنا پنج بادگیر خشتی ساخته شده‌است و همچنین دارای یک مخزن بزرگ است. گنبد آن به صورت تخم مرغی و نمای خارجی آن پوشیده از آجر است. خوشبختانه اگرچه این بنا کابری آب انبار ندارد  اما در حال حاضر به عنوان زورخانه صاحب الزمان مورد بهره‌برداری قرار گرفته.

 آب انبارهای میدان امیر چخماق
آب انبارهای میدان امیر چخماق

بنای موزه در مجموعه امیر چخماق یزد

این آب انبار با توجه به موقعیتی که دارد تغییر کاربری داده شده و به عنوان موزه از آن بهره‌برداری می‌شود، ورودی آن از دومین صفه (ایوان) تکیه امیر چخماق است، ۴۹ پلکان دارد تا به پاشیر و محل برداشت آب برسد. از اینجا یک ورودی به خزانه یا مخزن آب انبار ایجاد کرده‌اند و آن را تبدیل به موزه‌ای کوچک نموده‌اند. موزه شامل وسایل قدیمی مرتبط با مردم و آب انبار است. نحوه پاکیزه سازی آب انبار نیز جالب است. اگر به  بالای مخزن توجه کنید چهار دریچه بادگیر را ملاحظه می‌کنید که یکی از آنها به اتاقک لجن‌کش راه پیدا می‌کند. بالای این دریچه قرقره‌هایی از جنس چوب وجود دارد و سطل‌هایی که از آن‌ها آویزان هستند، و به کمک آنها مواد ته‌نشین شده در کف مخزن را هنگام شست و شو و تمیز کردن به محل اتاقک لجن‌کش انتقال می‌داند سپس از آن‌جا به محوطه بیرون منتقل می‌کردند.

زمان بازدید: نیمه اول سال همه روزه از ۰۹:۰۰ تا ۱۳:۰۰ و ۱۶:۳۰ تا ۲۰:۰۰

نیمه دوم سال از ۸:۰۰ تا ۱۴:۳۰ و ۱۵:۳۰ تا ۱۹:۰۰

هزینه بلیت: ایرانی ها ۲۰۰۰ تومان، اتباع خارجی ۸۰۰۰ تومان

 مجموعه سهل بن علی آرامگاه عارف

در دل مجموعه امیر چخماق مجموعه‌ای دیگر وجود دارد به نام سهل بن علی که شامل بقعه و مسجد است و احتمال می‎رود، پیکر “شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمدبن احمدبن محمدبن مهریزد” از عرفای مشهور یزد در قرن نهم هجری قمری دراینجا دفن شده‌ باشد. به روایتی مولانا غیاث الدین علی منشی از مشاهیر عصر آل مظفر که از شاگردان شیخ بوده بانی به وجود آمدن این بنا می‌باشد. طبق اسناد تاریخی ساخت آن به سال ۷۸۴ هجری قمری است.

جزئیات بناهای سهل بن علی در امیر چخماق

داخل بنا با گچ سفیدکاری شده و مزین به کتیبه‌های گچی به خط ثلث است. در قسمت ورودی این آرامگاه ایوانی وجود دارد و حیاط آن در جلوی صفه و در ضلع شمالی مسجد ‎است. گنبد این بنا بر روی یک چهار دیواری مربعی شکل به ابعاد ۵٫۸ در ۵٫۸ و ضخامت ۵٫۱ متر قرار گرفته‎است و در ابتدا به هشت گوشواره و سپس به شانزده گوشواره منتهی می‎شود.

مجموعه سهل بن علی
مجموعه سهل بن علی

سایر قسمت‌های مجموعه تاریخی امیر چخماق

در قسمت جلویی تکیه امیر چخماق حوزه زیبایی با فواره‌ها و مجسمه‎های مسحور کننده قراردارد و می‌توان تصور کرد با توجه به منطقه آب و هوایی یزد آب چقدر با مردم با اهمیت بوده و در فرهنگ شهر نقش داشته‌است. در سمت غرب مجموعه حمام و کاروانسرای بافتی‌ها قرار دارند، و در سمت راست تکیه کاروانسرای شعبان واقع شده‌است.

میدان امیر چخماق یزد

راه دسترسی به مجموعه تاریخی امیر چخماق

برای رسیدن به این اثر می‌توانید از وسیله نقلیه شخصی خود استفاده کنید.

امکان دسترسی از طریق خط اتوبوس ها وجود دارد  البته پس از پیاده شدن در چهارراه شهدا اندکی پیاده روی لازم است، می‌توانید از اتوبوس‌های خط پایانه دروازه قرآن – پایانه شهدای محراب و یا خط چهارراه بعثت – راه آهن استفاده نمایید و پیاده شوید.

آدرس: استان یزد، شهر یزد، میدان امیر چخماق

اطلاعات بازدید

امکان بازدید در همه ساعات شبانه روز وجود دارد. اما شب‎ها به دلیل نورپردازی خاص جلوه‌ای متفاوت دارد. پیش از این امکان ورود به بخش بالایی تکیه وجود داشت؛ اما به دلیل حفاظت از این بنای تاریخی بازدید عمومی از این مکان امکان‌پذیر نیست.

دیدنی های اطراف مجموعه امیر چخماق

موزه آب یزد ۳۵۰ متر، میدان ساعت ۸۰۰ متر، مسجد جامع یزد  ۱٫۳ کیلومتر، بقعه دوازده امام۲ کیلومتر، آب انبار رستم گیو۱ کیلومتر، آتشکده ورهرام۱ کیلومتر، باغ دولت آباد۲ کیلومتر، حمام ابوالمعالی۱ کیلومتر، خانه لاری‌ها۱ کیلومتر، مجموعه خان۱ کیلومتر،  مسجد جامع کبیر یزد۱ کیلومتر،  بقعه سید رکن الدین۱ کیلومتر، آب انبار شش بادگیر۱ کیلومتر، مدرسه ضیاییه (زندان اسکندر)۱ کیلومتر، موزه تاریخ و فرهنگ زرتشتیان (مارکار)۱ کیلومتر، خانه هنر یزد.

توصیه‌هایی برای سفربه یزد

منطقه‌ای که شهر یزد واقع شده جزو مناطق گرم و حشک به حساب می‎آید، بهتر است فصل گرم سال را برای سفر انتخاب نکنید.

دقت کنید تاریخ سفر شما در ایام سوگواری نباشد، امکان بازدید از برخی مکان‎ها و جاذبه‌ها را از خود می‎گیرید.

غذاهای سنتی یزد را فراموش نکنید.

 

کلام آخر

با اینکه شهر یزد به عنوان نخستین شهری است که در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفته اما برخی موارد هنوز سامان‎دهی نشده‎است، از جمله کسب و کارهایی که در اطراف میدان امیر چخماق وجود دارند. چنانچه ساکن یزد هستید یا از مسافران این شهر تاریخی و به خصوص میدان امیر چخماق بوده‎اید، تجربه خود را با ما و دیگر دوستان سفرزونی به اشتراک بگذارید، و هر آنچه به دیدتان مهم است بنویسید.

منتظر دیدگاه‌های شما همراهان هستیم…

 


برای آشنایی بیشتر با دیدنی های یزد کلیک کنید.