مسجد آقابزرگ کاشان ، گنبدی بر فراز کویر

کاشان، شهری است که در مجاورت دشت کویر، با معماری منحصر به فرد خود، بهشتی کوچک را تداعی می‌کند. مدرسه و مسجد آقابزرگ در محله‌‌ای به همین نام بنا شده است و نگینی شاخص از این معماری است. این مسجد تنها مسجد ۵ طبقه در تاریخ معماری اسلام است که با ویژگی‌های خاص خود مورد توجه علاقه‌مندان معماری و مسافران کاشان است.

البته این بنا، همچنان استحکام مطلوبی دارد و هم برای نماز، و هم به عنوان محل استراحت طلاب استفاده می‌شود. با این مطلب از سفرزون همراه باشید، تا در این بنای باشکوه گردشی کوتاه داشته باشیم.

مسجد آقابزرگ ، تمثال شکوه و احترام

دو روایت با اندکی اختلاف از ساخت این مسجد وجود دارد که هر دو، از بزرگی ملا محمد مهدی نراقی حکایت دارند. طبق روایت اول، سنگ بنای مسجد را حاج محمدتقی خانبان، در زمان محمدشاه قاجار  و به دستور او، برای دامادش ملامحمدمهدی نراقی گذاشته است. تا وی محلی برای بحث و تدریس در اختیار داشته باشد. ساخت این مسجد ۸ سال طول می‌کشد و در زمان ناصرالدین شاه در اختیار عموم قرار می‌گیرد.

ویژگی خاص مسجد و مدرسه آقابزرگ این است که اصول معماری آن، نه کاملا سنتی و کلاسیک ایرانی است و نه از عناصر معماری غربی در آن استفاده شده است. بلکه با وجود پایبندی به اصول معماری ایرانی، نوآوری‌های غیرقابل انکاری دارد که نشان می‌دهد معمار آن به تغییرات زمانی خود بی‌توجه نبوده است. این مسجد از معدود بناهایی است که با این اصول ساخته شده است. در ادامه برخی از ویژگی‌های خاص آن را خواهیم گفت.

ویژگی‌های معماری

محل ساخت مجموعه، به دلیل همجواری با بقعه خواجه تاج‌الدین و تناسبات زمین، محدودیت هایی داشته است. معمار این بنا، این محدودیت را با احداث ۵ طبقه در این بنا، رفع کرده است. یکی دیگر از ویژگی‌های ممتاز این مجموعه، استفاده از محل سرداب به عنوان مدرس(محل تدریس) است.

مدرسه آقابزرگ به سبک مدارس چهارباغ و صدر اصفهان ساخته شده است. اما تلفیق مدرسه و مسجد، چیزی نیست که چندان در معماری ایرانی رایج باشد. این ویژگی باعث شده است که این مجموعه، تمام فضاهای مورد نیاز برای مدرسه را در خود داشته باشد. به‌علاوه این امکان را ایجاد کرده است که فضاهایی بیش از نیاز مدرسه نیز در بنا ساخته شود.

تزئینات بنا، دیباچه تحول در معماری ایرانی_اسلامی

از خصوصیات بی‌بدیل مدرسه و مسجد آقابزرگ شیوه به کارگیری تزئینات در بنا است. در این بنا، از کاشی کاری، آجرکاری، کتیبه های نفیس گچی و کاشی، مقرنس کاری، کنده‎کاری، گره‎چینی ، خطاطی و… به حد اعلا استفاده شده است؛ اما ظاهر بنا در مجموع ساده است و تفاوت حجم و سطح، و رنگ گرم آجری اولین چیزی است که در بنا جلب توجه می‌کند.

نمونه ای تزیینات به کار رفته در مسجد آقابزرگ

در گنبد بزرگ بنا، از حداقل تزئینات استفاده شده و به آن روحیه‌ای عارفانه بخشیده است. این ویژگی بر خلاف معماری عصر صفوی است که از کاشی و رنگ برای تزئینات بنا به حد اعلا استفاده می‌شده است. استفاده از اصول اربعه اسلامی، یعنی یزدی بندی، مقرنس کاری، گره سازی و رسمی بندی در این بنا به گونه ای بوده است که توجه بازدید کننده را به گنبد جلب کند.

گودال باغچه، شاهکاری برای ایجاد فضای خصوصی مدرسه

حضور در هر قسمت از این بنا، این احساس را منتقل می‌کند که در درست ترین جای ممکن ایستاده اید. دلیل این احساس، توانایی معمار برای حفظ تناسب بین مدرسه و مسجد است. گودال باغچه که به عنوان حیاط مدرسه علمیه مورد استفاده قرار می‌گیرد، فضای محصوری برای مدرسه ایجاد کرده است که در آرامش طلاب بسیار موثر است. حفظ فاصله صحن مسجد و سقف مدرسه، با وجود مشکل بسیار زیاد برای معمار، این امکان را فراهم کرده است که مدرسه، با حفظ حریم خود، از نمای مسجد هم بهره ببرد. به‌علاوه گودال باغچه، بنا را ضد زلزله کرده و مصالح برداشته شده از کف، در ساخت مجموعه استفاده شده است.

گردشی در سراسر مجموعه آقابزرگ

پیرنشین‌ها، اولین استقبال کننده از رهگذران کوچه‌اند. دو سکو که برای استراحت سالمندان و رهگذران در نظر گرفته شده بودند. این سکوها از خصوصیات مهم معماری ایرانی نیز هستند. در کتیبه مالیاتی قرارگرفته بر سردر مسجد، که ملامحمدمهدی نراقی را از تکالیف دیوانی محمدشاه‌قاجار  معاف می‌کند، ۳۲ هنر متفاوت به کار رفته است.

در دو لنگه در ورودی مسجد، با به کار رفتن ۶۶۶۶ میخ در آنها، نمادی از آیات قرآنند. این میخ‌ها در را از هجوم دشمن و موریانه حفظ می‌کنند. روی دسته‌های در نیز دو بیت از سعدی خودنمایی می‌کنند:« زیبا تر از تو در نظرم هیچ منظری/ کس درنیامدست به این خوبی از دری / اول منم که در همه عالم نیامده / دیگر نیاورد چو تو فرزند مادری»

یک وجه ممیز دیگر  مسجد آقابزرگ متقارن نبودن شبستان و قرارگیری قبله مسجد در کنار شبستان است. جهت قبله با عبارت «یا قاضی الحاجات» مشخص شده است. اطراف محراب کتیبه‌ای با خط ثلث از جنس ساروج وجود دارد. کانالی برای انعکاس صدای پیش نماز نیز در بالای محراب تعبیه شده است.

نمای ۳۶۰ درجه از مسجد آقابزرگ

برخلاف رسم معماری ایرانی با شبستان‌های محصور، این شبستان با رعایت اصول اقلیمی از چهارطرف باز است. این کار به گردش هوا در شبستان بسیار کمک می‌کند.

گنبدخانه، ساده و سرافراز

نمای ۳۶۰ درجه از گنبدخانهمسجد آقابزرگ

این بخش از بنا، ابتدا از ۴ ضلع شروع شده و سپس ۸ و ۱۶ ضلعی شده و در نهایت تبدیل به یک دایره می‌شود. فضای داخلی گنبد با کتیبه‌ای از سوره فتح تزئین شده است. گنبد این مسجد، دولایه مجزا دارد و از بزرگترین گنبد‌های آجری محسوب می‌شود. ارتفاع نوک گنبد از سقف مسجد ۱۸ متر و محیط دایره آن نیز ۵۰ متر است. دو گلدسته نیز روی دو اتاق گوشواره گنبدخانه خودنمایی می‌کند. گنبد حدود ۶ متر از گلدسته‌‌ها بلندتر است و بسیار در کنار آن‌ها خودنمایی می‌کند.

بهترین زمان بازدید

به گواهی بیشتر بازدیدکنندگان مسجد آقابزرگ ، تجربه غروب آفتاب در مسجد بی‌نظیر است. نورپردازی مسجد با لامپ‌های رنگی جلوه‌ای ویژه به معماری بنا می‌بخشد. بهتر است برای بازدید از مسجد حداقل دو ساعت زمان در نظر بگیرید تا در کنار بازدید از جاذبه‌های دیگر شهر زیبای کاشان، مانند باغ فین و خانه طباطبایی‌ها، از زیبایی‌های این مجموعه نیز لذت ببرید.

دسترسی

آدرس مسجد آقابزرگ کاشان روی نقشه گوگل

مسجد و مدرسه آقابزرگ هم‌اکنون در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی کاشان قرار دارد. درهای این مسجد همه روزه به روی بازدید کنندگان گشوده است.

عکس ها از امیرمحمد جمشیدی و علیرضا اسکندری