چهارشنبه سوری ، هلهله و شادیِ تحویل بدی‌ها در شب چهارشنبه

در گوشه‌ گوشه‌ی جهان آئین‌های مختلفی به مناسبت اتقافات متفاوت وجود دارد. یکی از این آئین‌های ایرانی چهارشنبه سوری است. آمدن سال نو در هر جای دنیا با موجی از انرژی خوب همراه است. در ایران رسیدن سال نو با آمدن بهار پیوند خورده است. همین مسئله سبب شده تا تغییر و تحولات نو شدن را در همه ارکان طبیعت حس کنیم. در همین روزهای پایان سال، در میان همهمه مردم و هزار رنگ شدن بازار، یک اتفاق که اکثر کودکان و جوانان را به دنبال خوش می‌کشد؛ چهارشنبه سوری است.

این جشن پر از شادی یکی از آئین‌های تاریخی ایرانیان است. هر سال با آمدن آخرین چهارشنبه سال، مردم خود را برای جشنی که از عصر سه شنبه آغاز می‌شود آماده می‌کنند. در ادامه با سفرزون همراه باشید تا اطلاعات کاملی در خصوص این جشن تاریخی به‌دست بیاوریم.

 ریشه اسلامی چهارشنبه سوری

در خصوص ریشه‌ی تاریخی این جشن آئینی نظرات مختلفی مطرح است. برخی پیشنیه‌ی چهارشنبه سوری را مربوط به بعد از اسلام می‌دانند. در منابعی گفته شده که چهارشنبه‌سوری به مناسبت بزرگداشت یاد قیام مختار ثقفی به خون‌خواهی حسین بن علی در ۶۶ هجری در کوفه بوده‌است که در روز چهارشنبه‌ای آغاز شد و برای اعلان این قیام، یاران مختار بر پشت بام‌های خانه‌های خود آتش افروختند. همچنین آمده که ابومسلم خراسانی برای آغاز قیامش در خراسان، به پیروانش دستور داده‌بود تا بر پشت بام‌هایشان آتش روشن کنند.

 چهارشنبه سوری در ایران باستان

به دلایل مختلفی نمی‌توان چهارشنبه سوری را مربوط به روزگاران کهن ایران دانست. یکی از همین علت‌ها ریشه‌ی اسم مراسم است. به این صورت که در تقویم ایرانی هرروز در هر ماه نامی مشخص داشته. این شیوه‌ی تقسیم بندی جدید است. اما چنان که در تاریخ بخارا اشاره شده:

«و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شبِ سوری چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای درگرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت.

بر این اساس با آوردن لفظ “عادت قدیم” به ریشه‌ی قدیمی‌تر این موضوع نیز اشاره می‌شود. همچنین می‌توان ریشه این مراسم را در جشن فروهرها که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز بوده، جستجو کرد. همچنین در شاهنامه نیز اشاره‌هایی به این مراسم شده است.

آئین‌های چهارشنبه آخر سال

آنچه امروز از این جشن به یادگار مانده با شکل پیشین خود بسیار تفاوت دارد. اما باید در حفظ سنت‌ها تلاش کنیم و جشن‌ها را در نهایت زیبایی و آرامش برپا کنیم. چهارشنبه سوری نام خود را از دو بخش چهارشنبه و سور گرفته. در منابع مختلف سور با دو کلمه سرخ و جشن معنا می‌کنند.

در گذشته با فرا رسیدن عصر سه شنبه و حرکت زمان به‌سوی آخرین چهارشنبه سال بزمی برپا می‌شد. این بزم در هر منطقه تفاوت‌هایی دارد. اما اگر بخواهیم به اصلی‌ترین بخش‌های این مراسم اشاره کنیم به چند مورد محدود می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید!

جمع آوری هیزم  و برپایی آتش

یکی از اولین چیزهایی که با آمدن چهارشنبه‌ی آخر بسیار دیده می‌شود برپایی آتش است. در گذشته مردم هیزم فراوانی جمع آوری می‌کردند. این هیزم‌ها را در دسته‌های سه تایی می‌چیدند. این سه دسته نماد گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک بودند.

با غروب آفتاب هیزم‌ها را آتش می‌زندند و با خواندن: سرخی تو از من، زردی من از تو، از روی آتش می‌پریدند. اینکار با این اعتقاد انجام می‌شود که تمام بیماری‌ها و رنج‌ها در همین سال در آتش پاک می‌شوند.

پس از آتش بازی، اجازه می‌دادند تا شلعه خاموش شود یا آن‌را با آب سرد می‌کردند. سپس دختری از اهل خانه خاکستر آتش را به جایی دورتر از خانه می‌برد و دور می‌ریخت. هنگام بازگشتن به خانه، او باید در بزند و پرسش و پاسخ‌های زیر ردوبدل شوند:

«کیست؟» «منم». «از کجا می‌آیی؟» «از عروسی». «چه آورده‌ای؟» «سلامتی»

کوزه‌شکنی

در برخی نقاط ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ای می‌شکستند. این عمل با اعتقاد به این‌که بدشانسی‌ها اهل خانه از بین می‌روند، انجام می‌شد. اما همین بخش مراسم نیز در شهرها متفاوت بوده.در تهران یک یا چند سکه درون کوزه‌ی جدید گذاشته می‌شود، و سپس از فراز بام خانه به کوچه پرتاب می‌شود.

در خراسان، پیش از شکستن کوزه، مقداری زغال، نمک، و سکه در آن می‌گذاشتند. هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خود، بدیمنی و حادثه‌ی بد را به منتقل می‌کرد. و در نهایت آن را از فراز بام به کوچه می‌اندازند. در شرق و جنوب‌شرق ایران، به‌جای کوزه‌های نو، کوزه‌های بدون استفاده را انتخاب می‌‌کنند.

قاشق‌زنی

در این رسم دختران و پسران جوان چادر به‌سر می‌کردند تا ناشناس بمانند. سپس به در خانه‌ی دیگران می‌رفتند و قاشق زنان طلب هدیه می‌کردند. صاحبخانه نیز در ظرف‌ آن‌ها آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریخت.

این آئین برگرفته از این بخش زند اوستا است آمده‌است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فروردین اورمزد دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها می‌شوند. قاشق زنی استفاده‌ی ارواح از زبان بدنی به جای زبان گفتاری است.

فال‌گوشی و گره‌گشایی

یکی از رسم‌های ویژه‌ی چهارشنبه سوری فال گوشی است. در این شب دختران نیت‌‎های مختلفی می‌کردند و پشت دیواری پنهان می‌شدند، اولین رهگذری که از آن‌جا عبور می‌کرد و سخنی می‌گفت؛ دختران آن را نشانه از جواب نیت‌شان می‌دانستند.

آیین شال‌اندازی 

شال اندازی یکی دیگر ازآئین‌های دوست داشتنی چهارشنبه آخر سال است. در این شب جوانان دستمال‌هایی از حریر و ابریشم به یکدیگر گره می‌زدند. این طناب رنگارنگ را از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار، از روزنه دودکش وارد خانه‌ها می‌کنند. یک سمت آن را خود در بالای بام در دست می‌گرفتند و با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه ورودشان می‌کردند.

صاحبخانه در پر شال جوانان هدیه‌ای می‌گذاشتند. اگر هدیه نان باشد آن نشانه نعمت است، اگر شیرینی نشانه شیرین کامی و شادمانی، انار نشانه کثرت اولاد در آینده و گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و اگر سکه نقره باشد نشانه سپیدبختی است و در برخی نقاط به نوعی خواستگاری غیر مستقیم بوده‌است در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش از دختر پاسخ  می‌گرفتند.

در سال‌های جدید ترقه‌ها جای اینهمه رسم زیبا را گرفته‌اند. و البته بالن‌های آرزو در این شب به آسمان می‌روند تا آرزوی کسی را به گوش کائنات برسانند.

چهارشنبه سوری، جشنی به بزرگی ایران

این مراسم در هر شهری به شیوه‌ی خاصی برگزار می‌شود. این تفاوت‌های از فرهنگ هر منطقه جوشیده است. شاید بسیاری از این سنت‌ها دیگر مانند گذشته اجرا نشوند. اما اطلاع از آن‌ها به درک ریشه‌های آئینی و فرهنگی بسیار کمک می‌کند. برای آشنایی با این سنت‌ها با ما باشید.

شیراز

افروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فال‌گوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن. شعرخوانی از سنت‌های این مراسم در شیراز است.

کردستان

در بخش‌های کردنشین ایران، عصر روز سه شنبه آتشی بر فراز کوه‌ها برپا می‌کنندو دختران و پسرا در کنارهم گرداگر آتش جمع می‌شوند. باهم آواز می‌خوانند و پایکوبی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند.

اصفهان و قزوین

در این دو شهر بیشتر رسوم به تهران نزدیک است. افروختن آتش در معابر، کوزه شکستن، فال‌گوشی، گره‌گشایی و… از رسوم معمول آن‌ها است قزوینی‌ها در این شب دختران دم بخت را با جارو از خانه بیرون می‌رانند تا بختشان در سال جدید باز شود.

تبریز

از آئین‌های معمول تبریز آتش بازی و گره گشایی است. یکی از کارهای مخصوص تبریزی‌ها پریدن از روی آب روان در صبح چهارشنبه است. در این هنگام یا زمان پریدن از آتش جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌گفتند.

یکی دیگر از رسوم تبریزی‌ها، آب پاشی از بام خانه روی سر عابرین بود. این رسم یادگار روزگار ساسانی است.

اهواز

در این شهر نیز اکثر رسوم چهارشنبه سوری انجام می‌شود.

لرستان

یکی از رسومی که مخصوص لرستان است برپایی آتش در ارتفاعات است. سپس مردم این آتش را به پایین می‌غلتانند.

خراسان

در خراسان پهناور از گذشته سه کوهه آتش بر همان سنت سه نیکی برپا می‌شده است. مردم در این آتش‌ها اسپند و نمک می‌ریختند. در بعضی از بخش‌های دیگر درون آتش گویی بزرگ از چوب می‌اندازند. همزمان با این‌کار چنین آوازی می‌خوانند: می‌خوانند «غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا»

علفه رسم دیگری است که مخصوص این ناحیه است. در این رسم برشیوه‌ی گذشتگان، مردم نان و حلوا با یک کاسه آب بر پشت بام می‌‎گذاشتند. فلسفه‌ی این‌کار اعتقاد به بازگشت روح عزیزان در این شب است. همچنین سنت شکستن کوزه در خراسان رایج است. آن‌ها درون کوزه را از نمک و زغال پر می‌کنند و سپس می‌شکنند و می‌خوانند:  «درد و بلای خنه (خانه) را ریختم در کوچه»

ماسال

در  این شهر زنان از همه خوراکی‌های مخصوص شب جشن سینی را پر می‌کنند و آن‌را در ایوان قرار می‌هند. برای اینکه بانوی چهارشنبه خاتون از آن‌ها بچشد و برای خانواده دعای خیر کند

تهران

در شهرتهران نیز رسوم مختلفی در شب چهارشنبه سوری اجرا می‌شد. اما یکی از معروف‌ترین آن‌ها حاجت خواهی از توپ مروارید است.

حاجت خواهی از توپ مروارید

توپ مروارید یک توپ نظامی بسیار بزرگ بود که در میدان ارگ تهران، درست مقابل نقاره خانه قرار داشت. این توپ برای مردم عامی بسیار مهم بود. حتی مردم آن را ستایش می‌کردند و از آن حاجت خواهی می‌کردند. در مقابل برای نگهبانان توپ مروارید هدایای مختلفی از قبیل پول و شیرینی و کله قند می‌آوردند تا با خیال راحت پای دعا و نیاز بنشینند.

مزه‌های به‌یاد ماندنی چهارشنبه سوری

مثل هر جشن دیگری این مراسم هم خوردنی‌های محبوب خود را دارد. این خوشمزه‌ها مانند سایر بخش‌های چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف متفاوت است. ما در این‌جا لیستی از محبوب‌ترین آن‌ها را برای شما آماده کرده‌ایم

آجیل چهارشنبه سوری

مردم در روزهای قبل این جشن آجیل مخصوصی را تهیه می‌کنند. مواد اصلی آجیل آجیل شور، برگه هلو و زردآلو، قیسی، کشمش سبز، مویز، باسلق، پسته و بادام و فندق بو نداده، نقل، شکرپنیر و مغز گردو است. رسم بر این است که چیزی از این آجیل در انتهای شب نباید باقی بماند و باید تمام آن بین خانواده تقسیم شود.

 غذاهای چهارشنبه سوری

از گذشته تا کنون غذاهایی خاصی در این شب طبخ می‌شده. یکی از محبوب‌ترین این غذاها ماهی دودی و پلو است. همچنین دلمه‌ی برگ مو نیز مخصوص چهارشنبه سوری است. یکی از رنگارنگ‌ترین غذاهای این شب مرصع پلو است. این غذا با خلال نارنج یا پرتقال یا حتی هویج، کشمش، زرشک، خلال بادام، خلال پسته، خرما و مربای آلبالو تزئین می‌شود و در سفره دلبری می‌کند. همچنین آش یکی از همیشگی‌های سفره‌ی این شب است.

چهارشنبه‌تان پر از رقص نور و شادی

از چهارشنبه سوری امسال لذت ببریم. تلاش کنیم که امسال به‌جای برگزاری کارناوال‌های وحشت به‌سراغ همین رسوم زیبا برویم و آن‌ها را احیا کنیم.

شما چه آداب و رسوم خاصی در شهر خود دارید؟

چه چیزهایی در این شب میل می‌کنید؟

اگر شعر خاصی دارید برای ما بنویسید.