احتمالا شما که این متن را می‌خوانید حداقل یک‌بار به سواحل شمالی و جنگل‌های زیبای آن سفر کرده‌اید. اما بعید می‌دانم جنگل ارسباران و کوه‌های مه گرفته و سحرآمیز آن را از نزدیک دیده باشید. این ناحیه‌ی چشم‌نواز از نظر پوشش گیاهی شباهت بسیار زیادی با جنگل‌های شمال دارد اما بدلیل قرارگیری در منطقه‌ای سردسیر برخی از درختان که در این شرایط مقاوم هستند در آن می‌رویند. بطور کلی ناحیه جنوبی دریای خزر، مدیترانه و دریای سیاه منطقه‌ای نسبتا مرتفع را در بر می‌گیرند که از نظر آب‌وهوایی شرایط مساعدی برای جنگلی شدن دارند و در ارتفاعات خاصی از کوه‌های آن شاهد رشد درختان هستیم. ارسباران دارای اشتراکاتی با جنگل‌های هیرکانی ایران و پوشش جنگلی کوه‌های قفقاز است که آن را منحصربفرد کرده است. با سفرزون همراه باشید تا گردشی در این جنگل زیبا، ارزشمند و کهن داشته باشیم.

saadatrent

ذخایر طبیعی جنگل ارسباران و دیدنی‌های شگفت‌انگیز آن

ارسباران یا به قول آذربایجانی‌ها قره داغ یکی از دوازده ذخیره‌گاه زیست کره است که توسط یونسکو در داخل کشور ثبت شده‌اند. این ناحیه به وسعت ۷۲۴۶۰ هکتار از نظر طبیعی از شمال کوه قوشاداغ در جنوب شهر اهر آغاز شده و تا رود ارس ادامه پیدا می‌کند. البته این جنگل‌ها در خاک ارمنستان و آذربایجان نیز وجود دارند و تنها مرزهای جغرافیایی سبب جدایی آن‌ها شده است. خنک بودن هوا شاید اولین چیزی باشد که پس از رسیدن به جنگل ارسباران توجه شما را جلب می‌کند.

در روزگاران نه‌چندان دور ارسباران محدوده وسیعی از رود ارس را بین جلفا تا مغان و کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند در بر می‌گرفته اما تخریب‌های گسترده و قطع این درختان باعث شده روز به روز از وسعتش کاسته شود. در حال حاضر جنگل ارسباران از شرق شهرستان مشگین‌شهر و مغان آغاز می‌شود و تا شهرستان تبریز و مرند در غرب ادامه پیدا می‌کند و نواحی جنوبی آن با شهرستان سراب هم‌مرز هستند.

تنوع جانوری و گیاهی جنگل ارسباران فوق‌العاده است. این منطقه در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ بدلیل نگرانی از وضعیت زیست‌محیطی و شکار بی‌رویه بعنوان منطقه ممنوعه و پس از آن به ناحیه حفاظت شده تبدیل گردید. با ثبت جنگل ارسباران بعنوان زیستگاه تحت حفاظت، نگرانی از تغییرات و بهره‌برداری ناپایدار از منابع سرشار آن کاهش یافته و امید است با نظارت و توجه بیشتر شاهد احیا و روند بهبود این نواحی باشیم.

  رزرو هتل داخلی

گونه های گیاهی این جنگل

درحال حاضر در دامنه‌های جنگلی جنگل ارسباران (از ارتفاعات ۲۲۰ تا ۸۰۰ متر) و مراتع خرم (ارتفاعات ۸۰۰ تا ۲۲۰۰ متری) انواع محتلف گونه‌های گیاهی و جانوری زندگی می‌کنند. ۱۴۰۰ گونه از مجموع ۲۴۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده در آذربایجان متعلق به جنگل‌های ارسباران است که غنای بالای این مناطق را نشان می‌دهد. پوشش گیاهی ارسباران را درختان و درختچه‌های ممرز، کیکم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب وحشی، گلابی وحشی، تمشک و زغال‌اخته تشکیل می‌دهد که به شکلی متراکم بر روی دامنه‌ کوه‌های بیشمار این منطقه روییده‌اند. یکی دیگر از میوه‌های جنگلی که در جنگل ارسباران به فراوانی وجود دارد قره‌قات (همان cranberry در انگلیسی) است که میوه‌ای ترش مزه دارد و در کشورهای اروپایی از آن برای تهیه مرباهای نسبتا گران‌قیمت استفاده می‌کنند؛ بعلاوه استفاده و دم کردن آن برای جلوگیری از سکته قلبی و رقیق کردن خون، توصیه شده است.

اگر خرداد ماه به جنگل ارسباران بروید زغال اخته‌های رسیده نیز در جای جای جنگل پیدا می‌شود که طعم دلنشین آن خاطره سفر شما را کامل خواهد کرد. بیش از ۲۵۰ گونه قارچ در دل خاک این ناحیه رشد می‌کنند که قارچ دنبلان معروف‌ترین و لذیذترین آن‌ها است. برای پیدا کردن این قارچ خوراکی و خوشمزه باید به بیشه‌های این ناحیه مخصوصا در نزدیکی روستای دریلو بروید و پس از کندن این قارچ مقوی، آن را به‌صورت سرخ شده و یا کبابی و یا حتی همراه با مواد غذایی دیگر میل نمایید.


در سفرزون بیشتر بخوانید: روستای لیقوان ، دره‌ی بهشت


طبیعت بکر یک جنگل خاص

در پارک ملی ارسباران ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، پنج گونه دوزیست ۲۲ گونه ماهی و ۴۸ گونه پستاندار زندگی می‌کنند که نشان‌دهنده اهمیت اکولوژیک و زیست‌محیطی بالای آن است. از جمله جانوران جنگل ارسباران می‌توان به کل‌ و بز، گراز، پلنگ، سیاه‌گوش، خرس قهوه‌ای، قره خروس قفقازی، کبک، دراج، قرقاول و انواع پرندگان شکاری و آبزی اشاره نمود. خوشبختانه در سال‌های اخیر روند احیای یکی از گونه‌های منقرض شده منطقه ارسباران یعنی «مارال» آغاز شده و با اختصاص فضایی به وسعت هفت هکتار در مرکز تحقیقاتی آینالو که شدیدا تحت محافظت است، هفت راس مارال زیبا از پارک ملی گلستان به ارسباران، منتقل شده‌اند.

ییلاق‌های متعددی همچون ییلاق ایل بسطاملو، کوه‌های روستای کلیبر، چپرلی و آقداش، محل عشایر کوچ‌نشین این ناحیه است که بازدید از چادر‌ها و تماشای زندگی این مردمان سخت‌کوش و مهمان‌نواز، خود تجربه‌ای جذاب و خاص خواهد بود. چهار ایل عمده چلبیانلو، قاراچورلو، حاج علیلو و بیگ دیللو از قدیم‌الایام در ناحیه زندگی می‌کنند و محصولات لبنی و غذاهای محلی و سنتی این مردم مطمئنا جاذبه گردشگری فراوانی برای مسافران شهرهای شلوغ امروزی دارد.

مجتمع آب درمانی کلیبر

اخیرا با تاسیس مجموعه آب‌درمانی کلیبر که بزرگترین مجتمع آب‌درمانی کشور است، این جاذبه گردشگری و درمانی نیز به منطقه ارسباران افزوده شده است. این چشمه‌های آب‌گرم در نزدیکی روستای «متاللی» احداث شده و دارای استخرهای سرپوشیده با سقف متحرک زنانه و مردانه، سونا، جکوزی، مجموعه رستوران، بوفه، کافه، سالن‌های ورزشی، بدنسازی، فضای بازی کودکان، زختکن‌های مجهز، پارکینگ، نمازخانه و واحد‌های تجاری است. پیشنهاد می‌کنیم بخاطر امکانات خوب و طبیعت زیبای منطقه حتما سفر به این مجموعه آب‌درمانی را در برنامه خود بگنجانید.

وجود درختان کهنسال که در برخی از آبادی‌های ناحیه ارسباران قرار دارند و مورد احترام اهالی هستند یکی دیگر از دیدنی‌های این ناحیه است. در روستای «کوانق» درخت کهنسال ۵۰۰ ساله‌ای وجود دارد که کاملا سرحال است و قطر آن تقریبا سه متر است. درخت سرو روستای صومعه نیز که در قبرستان روییده و با حالت پیچ خورده خود از سایر درختان سرو متمایز شده یکی دیگر از دیدنی‌های عجیب ارسباران است. درختان کهنسال بلوط روستای چریق و درختان کهنسال چنار در روستاهای شاه‌حیدر، مکیدی و طوعلی سفلی از نمونه‌های دیگر هستند. وقتی به اتفاقات تاریخی و رویدادهایی که در اطراف این درختان رخ داده، فکر می‌کنیم، شاید عظمت تاریخ کهن آن‌ها بیشتر از قبل، روشن شود.

جنگل ارسباران و دیدنی‌های تاریخی آن

قلعه بابک
قلعه بابک

جنگل ارسباران علاوه بر زیبایی‌های طبیعی چشم‌نواز و طبیعت بکر و حیات جانوری و گیاهی متنوعی که دارد شاهد اتفاقات تاریخی بسیار بوده و از غنای تاریخی فراوانی برخوردار است. آثار بجای مانده تاریخی در ارسباران نشان می‌دهند از روزگاران دور این منطقه سکونتگاه اقوام متعددی بوده که گاه برای پاسداشت خود جنگ‌های خونینی را نیز تجربه کرده‌اند. در حدود هشت‌صد سال پیش، در روایت تاریخی «یاقوت حموی»، از این محدوده به‌عنوان جایی که در آن بابک خرمدین علیه معتصم شورش خود را آغاز کرده، یاد شده است. او در ادامه می‌گوید «بدلیل ابری و مه‌آلود بودن منطقه در اکثر روزهای سال مردم میوه‌های خود را در تنور خشک می‌کنند.»

معروف‌ترین بنای باستانی جنگل ارسباران قلعه باستانی بابک در سه کیلومتری کلیبر است. این دژ تاریخی که بر بلندای صخره‌ای مرتفع ساخته شده، به زمان ساسانیان تعلق دارد و بابک خرمدین، مبارزاتش با خلیفه عباسی و مهاجمان عرب را از آن‌جا هدایت می‌کرده است. نام کهن دژ «بابک بذ» بوده که تاریخ‌نگار قدیمی، «ابن‌خرداد» به آن اشاره می‌کند. در کتاب‌های تاریخی دیگر از «بذ» بعنوان روستایی در نزدیکی اردبیل و شهری با دیوارهای استوار، یاد شده است.

برای رسیدن به قلعه بابک باید از کلیبر به سمت جنوب غرب و ابتدای «دره سی» که یکی از زیباترین دره‌های ایران است بروید. پس از پشت سر گذاشتن دره سی و ورود به قلعه بابک و هتلی با همین نام، تقریبا سه ساعت پیاده‌روی تا خود قلعه خواهید داشت. اگر امکان پیاده‌روی را ندارید با پرداخت ۵۰ هزار تومان و کرایه اتومبیل می‌توانید خودتان را به پای قلعه برسانید. مسیر دسترسی به قلعه از اطراف صخره و عبور از پله‌های بیشمار آن می‌گذرد.

تماشای عشایر در ارسباران

عشایر ارسباران
عشایر ارسباران

تماشای عشایر شاهسون در فصل تابستان هنگام عبور از مسیر قلعه باعث می‌شود راه کوتاه‌تر از آن ‌چیزی که هست بنظر برسد. با عبور از گذرگاه دالان مانند دو برج که در دوسوی دروازه قلعه می‌باشند روبرو خواهید شد. تنها راه ورود به قلعه از این دروازه است و اطراف آن را صخره‌های صعب‌العبور فرا گرفته است. قلعه بابک بنایی دوطبقه و سه‌طبقه دارد و دارای اتاق‌هایی است که به تالار میانی راه دارند. از نوعی سنگ خارا و سنگ‌های تراشیده و ملاط ساروج برای ساخت بنای دژ استفاده شده است که با گذر این سال‌ها همچنان چون صخره، پایدار هستند. درون محوطه قلعه نیز نوعی ساروج نفوذناپذیر قرار دارد که وظیفه جمع‌آوری آب برف و باران در زمستان و تابستان را بر عهده داشته تا هنگام نیاز مورد استفاده قرار گیرد.

عمارت آینالو در جنگل ارسباران

عمارت آینالو که به دوره قاجار تعلق دارد یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی جنگل ارسباران است. منطقه آینالو که پر از مراتع و جنگل‌های سرسبز است امکانات گردشگری مانند کانکس‌های اقامتی رایگان در اختیار مسافران قرار می‌دهد، که می‌توانید درون آن‌ها کمی از خستگی سفر را از تن خود خارج کنید. این امارت در مجاورت روستای آینالو و توسط تاجر معروف ارمنی دوران قاجار، یعنی جناب طومانیاس، در سال ۱۹۰۷ بر فراز کوه ساخته شده است. آینالو در آغاز قرن بیستم میلادی یکی از ۱۷ روستای ارمنی نشین ارسباران بوده که بعدها با مهاجرت ساکنین به تبریز و تهران متروک و سپس مسلمان‌نشین شد.

شکوه و زیبایی معماری و هنر ایرانی در ساخت آن کاملا قابل مشاهده است و جای تعجب دارد در آن سال‌ها چگونه لوازم مورد نیاز برای ساخت اینچنین خانه‌ای به این نقطه آورده شده است. آب‌وهوای این ناحیه در فصل بهار و تابستان بسیار مطبوع و دلپذیر است و زمستان‌های آینالو بسیار سرد می‌شود. سقف این ساختمان فلزی است و اسم خود را بدلیل آن‌که اهالی محلی این منطقه، برای اولین بار با این‌نوع از مصالحی که نور خورشید را در سطح خود منعکس می‌کرده، روبرو شده‌ بوده‌اند، «آئینه لو» نامیده‌اند، که البته به مرور زمان به آینالو تبدیل شده است. از این بنای باشکوه کهن، در حال حاضر تنها دیوارهای عمارت سالم باقی مانده‌اند.

جادوی باران و مه

سرزمین مه‌گرفته ارسباران با طبیعت و تاریخچه غنی‌اش مطمئنا مقصدی فراموش‌نشدنی برای مسافران خواهد بود. برای رفتن به ناحیه ارسباران بهترین راه گذشتن از تبریز است. شما می‌توانید با اتوبوس، قطار، هواپیما و یا وسیله نقلیه شخصی خود را به شهر تبریز برسانید. تبریز تا کلیبر ۱۷۴ کیلومتر فاصله دارد که پیمودنش دو ساعت و نیم طول خواهد کشید. از شهر کلیبر به خود ارسباران نیز ۴۶ کیلومتر یا یک ساعت و نیم فاصله است. اتوبوس‌های تبریز به کلیبر هر روز ساعت ۱۴ و ۱۶ حرکت می‌کنند و می‌توانید پیش از آن گشتی در شهر تبریز نیز بزنید.

همراه داشتن پوشاک گرم و کفش مناسب را حتما فراموش نکنید و بدلیل بارانی بودن احتمالی هوا در صورت امکان، بارانی و بادگیر نیز با خود ببرید. هوای جنگل ارسباران حتی در فصل تابستان خنک است و این موضوع شاید کمپ زدن در هوای آزاد را با مشکل مواجه کند. اگر لوازم کافی و مجهز برای چادرزنی ندارید یا باید در هتل‌های منطقه ساکن شوید و یا به کرایه سوییت یا خانه در شهرها یا روستاهای اطراف، در طول مدت اقامت خود، اقدام کنید.

هتل آپارتمان آنزا در شهر کلیبر اتاق‌های دوتخته را به قیمت ۱۵۷ هزار تومان برای هر شب کرایه می‌دهد که با توجه به نزدیکی به قلعه بابک جایی مناسب برای اقامت شبانه پس از بازدید از دژ است. بعلاوه اگر لوازم کمپ معمولی داشته باشید شاید آلاچیق عشایر ناحیه کلیبر و چادر زدن در کمپ بابک نیز فکر خوبی باشد. امیدواریم سفر شما به این ناحیه دورافتاده و خواب‌آلود در مه، شیرین و خاطره‌انگیز باشد.

شما کدام جنگل ایران را بیشتر از بقیه جنگل‌ها دوست دارید؟