بهاء الدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی زاده ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک و در گذشته ۸ شهریور ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان است. وی از دانشمندان دوران صفویه بود که در علومی چون فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت ودارای مجموعه ای از۹۵ کتاب و رساله نوشته‎است. ایشان بنابر وصیت خودش در جوار امام رضا (ع) دفن شده‌است. یونسکو در سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم بود به پاس خدمات ستاره‌شناسی او، نامش را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد. از مجموعه کارهایی که گمان می‌رود از شاهکارهای مهندسی و معماری شیخ بهایی است؛ مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف، ساخت ساعت آفتابی در حرم امام رضا (ع) و مهم‌تر از همه ساخت بنایی است که سالها ذهن ایرانیان و جهانیان را به خود مشغول کرده‌است؛ و آن حمام شیخ بهایی اصفهان است.

saadatrent

این حمام به فاصله  ۱۰۰ متری از جنوب گنبد نظام الملک (جنوب مسجد جامع عتیق) در محله «در دست» واقع است. از نظر معماری دارای ویژگی‌های حمام‌های دوره صفویه است اما در واقع حمام اسرار آمیزی است که خزینه آن بدون مصرف انرژی مستقیم همیشه گرم بوده. به قول امروزی‌ها سیستم گرمایش حمام، در حقیقت شاخص شگفت آور این بنای تاریخی است. چرا که با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی و به کارگیری اصول معماری بدین گونه کار می‎کرده. دوستان و عزیزان سفرزون، این‎بار هم با ما همراه شوید تا به یکی از رمز‌آلودترین بناهای تاریخی کشور عزیزمان بپردازیم و شاید به خود ببالیم که چه کارهایی می‌توانستیم انجام دهیم و به این فکر کنیم که چه کارهایی را می‌توانیم انجام دهیم، و یا شاید کارهای این اندیشمند بزرگ سرنخی برای تغییر اندیشه و ژرف‌نگری، باشد.

معماری حمام شیخ بهایی اصفهان

حمام شیخ بهایی بنابه دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۲۵ و به دست شیخ بهایی ساخته شد. وی در تاریخ ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۷ به شماره ثبت ۲۰۶۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است. طی سالیان تحقیقات زیادی در خصوص معماری و سیستم گرم کردن خزینه‌های حمام صورت گرفته که تاکنون هیچ یک از نظریات، قانع کننده و روشن کننده نبوده‌است. همراه با هم به برخی یافته‌ها می‌پردازیم؛ بنابر گفته‌های کارشناسان میراث فرهنگی قطعا گرمایش این حمام با شعله یک شمع کار می‎کرده اما هیچ‌کس تا کنون به رمز چکونگی آن پی نبرده‌است.

همچنین احتمال داده‌اندکه یک سیستم لوله‌کشی سفالی زیرزمینی با محاسبات دقیق ریاضی با مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگرد را، از فاضلاب کشیده و به عنوان منبع، در مشعل خزینه وارد می‌کرده‌است و سوخت آن را تامین می‌نموده‌. برخی کارشناسان دیگر معتقدند منبع انرژی سوخت مشعل از روغن دانه‌های گیاهی بوده که از عصارخانه مجاور حمام تهیه می‌شده‌است. ویژگی‌های معماری حمام شیخ بهایی به این صورت است؛ دو سربینه بزرگ داشته‌است که یکی از این سربینه‌ها برای استفاده زنان و دیگری برای استفاده مردان بوده‌است. حمام شیخ بهایی، دارای استخر و تعدادی خزینه و آب انبار نیز بوده.

حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی

راز گرم شدن حمام شیخ ‌بهایی تنها با یک شمع

به غیر از منبع سوخت که باعث سردرگمی محققان است، گرم شدن با یک شعله شمع نیز دانشمندان شیمی و فیزیک را به حیرت انداخته‌است و پاسخی برای آن ندارند. هر چند این اواخر یک مخترع مشهدی تلاش‌هایی در شبیه سازی این حمام انجام داد و مخزنی از طلا تعبیه کرد و توضیحات و اختراعش منجر به دریافت دو نشان طلا از سوییس و مسکو در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ شد، اما اثبات نشد که حمام شیخ بهایی نیز دقیقا بدین صورت کارمی‌کرده یا خیر. فقط حدسیاتی بوده‌است که چون مشعل از طلا بوده برای جلوگیری از اقدامات احتمالی و سرقت کارکرد آن به صورت راز نگهداری شده‌است.

پرسش دیگری نیز باعث دغدقه محققان شیمی و فیزیک بوده‌است و آن این است که گذشته از منبع سوخت چگونه خزینه و استخر و آب حمام با یک شعله شمع گرم می‌شده‌است؟

اسرارآمیز بودن این روش سبب شده که تا به امروز بر روی آن تحقیقات بیشتری صورت گیرد تا راز گرم شدن حمام مشخص شود.

حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی

حقایقی درباره حمام شیخ بهایی اصفهان

هنگامی که خانه شیخ بهایی مرمت می‌شد، در کف بنا تنپوشه‌های سفالی و چاه‌هایی مرتبط با حمام پیدا شد، که نظریه اول را در ارتباط با نحوه تامین انرژی شعله به نوعی تایید می‎کرد، ضمن اینکه باستان‌شناسان حین حفاری متوجه شدند که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌‌های جمع‌آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌‎شده‌است. امروزه تکنولوژی بیوگاز و استفاده از آن در سیستم بازیافت فاضلاب آمریکا و اروپا از تخصصی‌تری رشته‌های مهندسی برای  بهداشت و زیرساخت‌های زیست محیطی به شمار می‎رود، ولی متاسفانه با داشتن چنین نمونه‌های مهندسی در تاریخ کشورمان در ایران کاربرد زیادی ندارد.

همانطور هم که قبلا اشاره شد گمان میرود جنس شمع ساخته شده توسط شیخ بهایی از طلا بوده و همین امر باعث مفقود شدن آن است.

مورد قابل توجه دیگر تغییر کاربری بخش‌های مختلف و ساخته شدن قسمت‌های جدید باعث شده که شناختن فضای اصلی و سیستم سنتی گرمایش گرمخانه غیرممکن شود.

بخش استخر این حمام هم‌ اکنون در اختیار بخش خصوصی است و کارخانه ریسندگی می‌باشد. تا ۲۰ سال پیش حمام کاربری اصلی خود را داشت ولی مدتها پس از تعطیل شدن و بلاتکلیف ماندن این بنا در اختیار میراث فرهنگی قرارگرفت و اکنون در دست تعمیر است.

حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی

دلیل خاموش شدن شمع حمام چیست؟

موضوعی که باعث خاموش شدن شمع این بنا شد اینگونه گزارش شده‌است؛ به دلیل تخریب بنا توسط محققان خارجی، شعله شمع خاموش شد. گو اینکه تا اواسط دوره پهلوی دیگ‌های حمام همچنان به جوش می‌آمده است، پس از آن سیستم، کارایی خود را به دلیل خاموش شدن شمع از دست داده‌است. اگر چه تحقیقات زیادی در خصوص  کارکرد این حمام صورت گرفته اما تا کنون دلیل مستدلی مبنی بر علت خاموش شدن شمع بیان نشده‌است.

حمام شیخ ‌بهایی
حمام شیخ ‌بهایی

دیدنی های اطراف حمام شیخ بهایی اصفهان

هر چند که اصفهان شهری است دیدنی و پر است از بناها، اماکن تاریخی و جاذبه‌های توریستی  نزدیک‌ترین محل‌های گردشگری به حمام شیخ بهایی؛ مسجد جامع و خانه شیخ بهایی است، که این خانه خود داستان و ماجرایی دیگر دارد؛ از رها شدن و تخریبش تا عشق یک هم‌وطن به بازسازی و برگردادن حیات و زندگی به این خانه. سایر مراکز دیدنی عبارت‌اند از عالی‌قاپو، بقعه‌ هارون ولایت، آرامگاه درب امام، بازار صنایع‌دستی، بازار بزرگ اصفهان، چهلستون، امامزاده اسماعیل، حمام علیقلی آقا، مسجد شیخ لطف‌الله … .

عالی‌قاپو
عالی‌قاپو

امکانات حمام شیخ بهایی اصفهان

دسترسی به این مکان با وسائط نقلیه شخصی و عمومی امکان پذیراست. همچنین اطراف آن دارای اقامتگاه و رستوران و بوفه  است. از رستوران‌های اطراف نیز می‌توان از سفره‌خانه سنتی باستانی نام برد و قهوه‌خانه سنتی دیزی سرای آزادگان (حاجی میرزا).

حمام شیخ ‌بهایی

اطلاعات بازدید ازحمام شیخ بهایی اصفهان

به گزارش خبرگذاری مهر تا تاریخ ۲۷ تیر سال ۹۸ به دلیل مرمت، درب این حمام به روی بازدید کنندگان بسته بوده‌است والبته طبق گفته‌های رییس میراث فرهنگی وقت تا پایان سال، مرمت این اثر به پایان می‎رسد ‌و پس از آن درها به روی بازدید کنندگان گشوده خواهد شد. البته بنابر گفته مسئولین کاربری حمام به موزه بدل خواهد شد.

حمام شیخ ‌بهایی

مسیر دسترسی به حمام شیخ بهایی

آدرس: میدان امام علی، بازار بزرگ، خیابان عبدالرزاق کوچه شیخ بهایی

حمام شیخ ‌بهایی

سخن آخر

گویا حمام در ابتدا ۳۰ نفر مالک داشته که کم کم توسط میراث فرهنگی اصفهان خریداری و به ملکیت این سازمان درآمده‌است. باز هم جای خوشحالی است، علارغم همه آسیب‌هایی که این بنا طی سالیان دیده اکنون به عنوان دسترنج فردی که نامش در مفاخر ایرانی در دنیا ثبت شده‌است برای بازدید علاقمندان باقی‌ مانده‌ و در دست مرمت است، تا شاید از خود بپرسیم علت ساخت این حمام به این شیوه چه بوده؟ چه تفکر و دیدگاهی در پس ذهن ایرانیان طبیعت دوست بوده که طراحی‌ها و معماری‌هایشان هم‌فاز و سازگار با طبیعت بوده‌است.

سپاسگزارم از این‌که همراه ما بودید وچنانچه اطلاعات بیشتری از این بنای زیبا دارید، که علاقمند به اشتراک گذاشتن آنها با خوانندگان سفرزون دارید، برای ما بنویسید.


برای آشنایی بیشتر با دیدنی های اصفهان کلیک کنید.