کاروانسراهای ایران ،اقامتگاه‌هایی به وسعت تاریخ

از هزاران سال پیش و بعد از اینکه تمدن‌ها در نقاط مختلف ایران شکل گرفتند سفر یکی از پدیده‌های جدانشدنی از زندگی مردم بود. اما در آن زمان به دلیل سختی راه، بیشتر رفت و آمدها به سفرهای تجاری محدود می‌شد. در این زمان یکی از مهم‌ترین مسائل برای مسافران محل اقامت در مسیر بود. اینگونه بود که کاروانسراهای ایران یکی پس از دیگری رونق گرفتند. با سفرزون همراه باشید تا زیر و بم این اقامتگاه‌های پرطرفدار ایرانی را بدانید.

تاریخچه کاروانسراهای ایران

ایران را می‌توان مهد کاروانسراهای قدیمی دانست. علت اصلی آن هم قرار گرفتن بخش زیادی از سرزمین ایران در راه تجاری ابریشم بود. بنابراین تاریخ شروع رونق این بناها در ایران به زمانی پیش از هخامنشیان بازمی‌گردد. در لغت نامه‌ی دهخدا کاروان به گروه بزرگی گفته می‌شود که سفر می‌کنند و سرا به معنی خانه، سرپناه و محل اقامت است. ترکیب این دو واژه به خوبی می‌تواند هدف کاروانسراها را بازگو کند : سرپناهی برای استراحت مسافران.

گوشه‌های معماری اقامتگاه‌های جمعی

به دلیل تغییر آب و هوا از شمال تا جنوب ایران، سبک زنگی در هر منطقه متفاوت است. مهم‌ترین ویژگی معماری ایرانی این است که در آب و هوا و اقلیم‌های مختلف، راهی متفاوت برای ساخت بنا ارائه می‌دهد. کاروانسراها هم از این قاعده دور نبودند و بنا بر شرایط اقلیمی به انواع مختلفی تقسیم شدند.

انواع معماری در کاروانسراهای ایران

اگرچه اغلب کاروانسراهای ایران پلان مربعی شکل و انواع مختلف معماری را دارند، اما به طور کلی سه نقشه برای ساخت آن‌ها وجود دارد:

کاروانسراهای کاملا پوشیده

این کاروانسراها بیشتر در قسمت‌های مرتفع و کوهستانی شمال ایران ساخته شده است. در این مناطق به دلیل سرمای شدید و سوز کوهستانی از ساخت حیاط مرکزی خودداری می‌کردند. همچنین به منظور حفظ گرما، ارتفاع سقف دالان‌ها کوتاه‌تر و غالبا سنگی بودند. اتاق‌های مهمان نشین گرداگرد اتاق آتشدان قرار گرفته‌اند و درهای ورودی آن نیز باریک ساخته شده است. البته برای تهویه‌ی هوا حفره‌هایی در هر دالان در نظر گرفته شده که می‌توانستند در هوای سرد آن را بپوشانند.

کاروانسراهای حیاط دار

بیشترین کاروانسراهای ایرانی در این دسته قرار می‌گیرند. این نوع از کاروانسراها بیشتر در دشت‌ها و مناطق گرم و خشک قرار گرفته‌اند و معماری مطابق با اقلیم گرم ایرانی دارند. اغلب این بناها دارای حیاط‌های مرکزی و مهمان‌خانه‌های مجلل هستند. اتاق‌های مهمان معمولا چند پله بالاتر از سطح حیاط ساخته می‌شد و سقف‌های این ناحیه عموما گنبدی شکل بود. در بعضی از آن‌ها برای ایجاد جریان هوا بادگیرهایی هم ساخته می‌شد.

کاروانسراهای بدون حیاط

تعداد این کاروانسراها در ایران بسیار محدود است و بیشتر آن‌ها در مناطق جنوبی و حاشیه‌ی خلیج فارس ایران قرار دارد. این بناها بیشتر داخل شهر بودند و به دلیل نزدیکی به امکانات رفاهی، حالت معمول قلعه را نداشتند. در این نوع از کاروانسراها برج و بارو وجود نداشت و تنها دالان‌هایی برای استراحت مسافران بود.

مهم‌ترین کاروانسراهای ایران ، اقامتگاه محبوب فلات ایران

آمار دقیقی از تعداد کاروانسراهای ساخته شده در ایران وجود ندارد. تنها بر اساس شواهد می‌توان گفت که بیشتر این بناها به دست صفویان و به ویژه شاه عباس ساخته شده است. در طول تاریخ و با گسترش شهرها، کاروانسراها عملا کاربری خود را از دست دادند. اما اعتبار بعضی از آن‌ها حتی با نشستن غبار تاریخ از بین نرفته و همچنان اهمیت خود را حفظ کرده‌اند.

کاروانسرای شاه عباسی اصفهان ، اقامتگاهی با رونق چند صدساله

اگرچه این کاروانسرا در اواخر دوره‌ی ساسانی ساخته شد، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسبی که داشت به سرعت به یکی از محبوب‌ترین اقامتگاه‌ها برای تاجران راه ابریشم تبدیل شد. مادر شاه سلطان حسین صفوی این کاروانسرا را در قسمت شرقی مدرسه‌ی چهارباغ بنا کرد. حدود ۶۰ سال پیش حکومت پهلوی این بنا را مرمت کرد و مهمان سرایی مجلل برای اقامت مسافران برپا کرد تا این بنا همچنان جایگاه خود را در میان کاروانسراهای ایران حفظ کند.

آدرس: اصفهان ،چهارباغ عباسی، خیابان آمادگاه

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای شاه عباسی روی نقشه گوگل

کاروانسرای دیر گچین ، مادر کاروانسراهای ایران

همانطور که گفته شد قدمت کاروانسراهای ایران را به حدود ۲۰۰۰ سال پیش نسبت داده‌اند. کاروانسرای دیر گچین بنایی دارای ۱۸۰۰ سال قدمت است که در پارک ملی کویر قرار دارد. این بنا تا زمان حکومت قاجار بارها مورد مرمت قرار گرفت و می‌توان آن را کامل‌ترین مجموعه‌ی رفاهی برای مسافران در گذشته دانست. زیرا هیچ یک از محدودیت‌های کاروانسراهای دیگر را نداشت و مسافران به راحتی می‌توانستند از امکاناتی مانند مسجد، آسیاب‌ها، حیاط، حمام و سرویس های بهداشتی مجموعه در پهنه‌ی کویر استفاده کنند. ۴۳ حجره در این کاروانسرا وجود داشته که پذیرای بیش ۱۰۰ مسافر به طور همزمان بوده است.

آدرس: استان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی قم

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای دیرگچین روی نقشه گوگل

کاروانسرای قصر بهرام ، اقامت در زیر آسمان پر ستاره

اسناد تاریخی روایت معتبری از زمان و نحوه‌ی ساخت این بنا ندارند. اما برخی نوشته‌ها نشان می‌دهند که بهرام گور این کاروانسرا را ساخت تا معماری زیبای ساسانیان را به رخ تاریخ بکشد. شاید یکی از وجوه اهمیت این کاروانسرا قرار گرفتن آن بین شهرهای قم، تهران، فیروزکوه و گرمسار بود و همچنین راه مناسبی برای رسیدن به کاشان از مبدا تهران به حساب می‌آمد. این کاروانسرا امروزه مرمت شده و می‌توانید مانند گذشتگان خود در آن اقامت کنید.

آدرس : استان سمنان، ۱۲۳ کیلومتری جنوب گرمسار، شمال شرقی دریاچه نمک

آدرس کاروانسرای قصر بهرام روی نقشه گوگل

در سفرزون بخوانید: سفر در ایران ؛ معرفی جاهای پر رمز و راز ایران

کاروانسرای تی تی ، اقامتگاه سنگی سیاهکل

معروف‌ترین کاروانسراهای ایران را در دشت‌ و کویر می‌توان دید. اما باید این کاروانسرای شمالی را ببینید تا معماری جدیدی از این بناها در ذهنتان نقش ببندد. کاروانسرای تی تی را یکی از وابستگان خاندان صفوی ( که معروف است عمه‌ی شاه بوده ) در مسیر تجاری دیلمان به لاهیجان ساخت. بنای اصلی این مجموعه با سنگ‌های رودخانه و ملات ساروج ساخته شده و دارای دالان‌های کوچکی است که به شکل مربع کنار هم قرار گرفته اند.

اما تاریخ تی تی در طول زمان به فراموشی سپرده شد و مردم از آن به عنوان محلی برای نگهداری گوسفندان خود استفاده می‌کردند. تا اینکه در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان محیط زیست شناسایی شد و دوباره به رونق تاریخی خود بازگشت.

آدرس: سیاهکل ، دوراهی رودخانه های بابا کوه و میثم رود

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای تی تی روی نقشه گوگل

کاروانسرای زین الدین ، کاروانسرایی با نمای مدور

مسیر تجاری یزد به کرمان یکی از پر رفت و آمدترین راه‌های عبور کاروان‌ها بود که پذیرایی از رهگذران این منطقه را کاروانسرای مهریز یزد پذیرفت. یزد از همان ابتدا با معماری منحصر به فرد و خاص خود شناسایی می‌شد. بنابراین کاروانسرای زین الدین با پلانی دایره‌ای شکل توانست معماری خود را از دیگر کاروانسراهای ایران جدا کند. این بنا در دوران صفویه ساخته شده و امروزه پس از مرمت به یک اقامتگاه بوم‌گردی پرطرفدار در استان گرم و خشک یزد تبدیل شده است.

آدرس: یزد- مهریز- کیلومتر ۶۰ جاده ی یزد کرمان

کاروانسرای خانات ، پذیرایی در پایتخت

اگرچه تهران در سال‌های دور پایتخت نبود ، اما در این شهر کوچک پر رفت و آمد هم اقامتگاه‌هایی برای استراحت کاراوان‌ها ساخته شد. این کاروانسرا بزرگ‌ترین کاروانسرای درون شهری بود که به دستور ناصرالدین شاه قاجار بنا شد. این بنای چهارگوشه دارای حیاط مرکزی و دالان‌های زاویه‌داری است که به آن منتهی می‌شوند. نام کاروانسرای خانات در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و امروزه محلی برای بورس خشکبار است.

آدرس: تهران، چهارراه مولوی، میدان امین السلطنه

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای خانات روی نقشه گوگل

کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه ، در پناه بیستون

بانی اولیه‌ ساخت این بنا مشخص نیست. اما اسناد تاریخی روایت می‌کنند که شاه عباس صفوی در رونق گرفتن کاروانسرای بیستون نقش داشته است. البته بنای این اقامتگاه در زمان قاجار مرمت شد و اکنون هتل مجهزی است که گردشگران می‌توانند در آن اقامت کنند.

آدرس: ۳۰ کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه، روستای بیستون

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای بیستون روی نقشه گوگل

کاروانسرای مشیرالملک ، محکم‌ترین دژ بوشهر

می‌توان گفت در میان کاروانسراهای ایران ، مشیرالملک یکی از مستحکم‌ترین بناهای کشور است که به همین علت آن را دژ برازجان هم می‌نامند. این کاروانسرا در طول تاریخ تغییر کاربری داد و به دلیل موقعیت استراتژیک و محکمی که داشت به زندان تبدیل شد. مهندس مهدی بازرگان از چهره‌های مشهوری است که مدتی در این دژ زندانی بود.

آدرس: بوشهر، میدان اصلی شهر برازجان

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای مشیرالملک روی نقشه گوگل

کاروانسرای شاه عباسی کرج ، تفرجگاه شاهراه ابریشم

شهر کرج به دلیل داشتن آب و هوای مساعد و باغ‌های سبز و زیبا در زمان عبور و مرور تجار، محلی برای تفرج مسافران و کاروان‌ها بوده است. همین عامل باعث شد تا شاه اسماعیل در این منطقه کاروانسرایی را بنا کند تا محلی برای تفریح و استراحت باشد. البته در زمان قاجار مدتی به پادگان نظامی و مدرسه تغییر کاربری داد. سپس به کاروانسرایی متروکه تبدیل شد. تا اینکه پس از مرمت دوباره بازگشایی شد و اکنون موزه‌ی صنایع دستی، رستوران و سراهای سنتی در آن ایجاد شده و آماده‌ی پذیرایی از گردشگران است.

آدرس: کرج، میدان شاه عباسی

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای شاه عباسی کرج روی نقشه گوگل

کاروانسرای سعدالسلطنه ، شهر اقامتی سرپوشیده

اینجا تنها یک کاروانسرا نیست بلکه می‌توانید تاریخ یک شهر را در آن ببینید. این منطقه‌ی سرپوشیده‌ی ۶ هکتاری به دستور حاکم وقت قزوین و به دلیل ارتباط‌های بین المللی که با روسیه داشت ساخته شد. این کاروانسرا شامل حجره‌هایی تو در تو با ۷ حیاط میانی است که امروزه بخش زیادی از آن مجموعه بازارهای قزوین را تشکیل داده‌اند.

آدرس: قزوین، خیابان امام خمینی

نمای ۳۶۰ درجه کاروانسرای سعدالسلطنه روی نقشه گوگل