زندان اسکندر یزد عمارتی مرموز

زندان اسکندر یزد یکی از مکان های قدیمی سرزمین ماست .کشور ما از کهن ترین سرزمین های جهان است و همین امر سبب شده تا مکان ها و سازه های بسیار دیدنی داشته باشد. هر یک از این بناها و مکان‌‌ها داستان‌ها و روایات خاص خود را دارند که جذابیت آن‌ها را چندین برابر بیشتر می‌کند. این مکان‌ها اکنون سال‌های زیادی را پشت سر گذاشته‌اند و مانند ریش سفیدی در گوشه‌ای از این خاک منتظراند تا تاریخ زیست پدران ما را به ما انتقال دهند .

در میان این بناهای گوناگون عمارت هایی وجود دارند که طی طول زمان کاربرد های مختلفی داشته اند و آدم های زیادی را تا به حال به خود دیده اند. در این مطلب میخواهیم برایتان از شاخص‌ترین این مکان ها بگوییم. با سفرزون همراه شوید تا به سرزمین کویر و عشق برویم و با زندان اسکندر یزد آشنا شویم . به زندان اسکندر ، مدرسه ضیائیه نیز میگویند. میتوان گفت از قدیمی‌ترین بناهای یزد و ایران محسوب میشود و به خاطر گذشته ی مبهم و مرموز خود گردشگران زیادی را به سمت خود جلب میکند. این بنا به سمت آثار ملی ایران رسیده و از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

زندان اسکندر در ناحیه تاریخی فهادان قرار گرفته است و این موقعیت جغرافیایی بکر باعث شده است تا گردشگران بتوانند از تمام جاذبه های تاریخی یزد نیز دیدن کنند.

آدرس زندان اسکندر روی نقشه گوگل

مدرسه یا زندان ؟

اگر به یزد سفر کرده و به محله ی فهادان رفته باشید ، حتما چشمانتان به تابلو های مختلف که کنار بناهای تاریخی نصب شده، افتاده است. در میان این تابلو ها، تابلوی عجیبی نصب شده که شما را به شک می اندازد زیرا در تیتر آن نوشته شده : زندان اسکندر یا مدرسه ی ضیائیه . خود من که برای اولین بار این تابلو را مشاهده کردم به شدت شگفت زده شدم زیرا فاصله‌ی زندان تا مدرسه بسیار زیاد است .

شما به محض ورود به این عمارت مرموز تمام سوالات خود را به کلی فراموش خواهید کرد و از دیدن معماری بی‌نظیر ایرانی یقینا شگفت زده خواهید شد. با اینکه درباره‌ی کاربرد این مکان کلی ابهام وجود دارد اما نمی‌شود ارزش هنر معماری و تاریخ گران بهای آن را نادیده گرفت و به همین دلیل است که اسمش از تاریخ ۲۳ اسفند سال ۱۳۴۶ با شماره ی ۷۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در سفرزون بخوانید:  جاهای دیدنی یزد ، شهر دوچرخه‌های رنگارنگ

با گشت زدن در داخل عمارت شما به سرعت متوجه میشوید که این بنا شباهت چندانی با یک زندان ندارد ، اما اگر کمی پرس‌وجو کنید میبینید که روایت محلی ها با دید شما متفاوت است . اهل فن اعتقاد دارند که این عمارت مدرسه ای با ۸ قرن تاریخ است که در سال ۶۳۱ هجری قمری به دست عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی بنا شد و در سال ۷۰۵ هجری قمری به وسیله ی فرزندان او مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی این عمارت کامل شد. این عمارت بیش از هفتصد سال قبل محل تدریس و پذیرای مجالس بحث و گفت وگو بزرگان و علما بوده است.

چرا به این بنا زندان اسکندر میگویند ؟

به گفته ی محلی ها و چند سند قدیمی این نام به دلیل مهاجرت تعدادی از تبعیدیان اسکندر مقدونی به یزد گذاشته شده است و البته شاخص های دیگری همچون ویژگی های جغرافیایی، دور دستی و دور افتادگی یزد از مراکز بزرگ و پر رفت و آمد در سال های دور بر شهرت بیشتر این نام افزوده اند. حتی حافط نیز در یک بیت از اشعار خود به این زندان اشاره میکند:

دلم از وحشت زندان اسکندر بگرفت                رخت بر بندم و زی ملک سلیمان بروم

اما روایت دیگری نیز وجود دارد که می گوید اسکندر بعد از حمله به ایران این عمارت را بنا کرده است که بعد از گذشت سال ها به مدرسه تغییر کاربرد پیدا کرد. در این روایت آمده است که در اسکندر پس از حمله به ایران، در کثه (نام قدیمی مرکز ناحیه ی یزد) دژه‌ی برای زندانیان و بازماندگان دولتی ساخته و به خاطر همین در دوره اسلامی، شهر یزد به کنایه به زندان اسکندر مشهور می شود.

یکی از مورخان قرن نهم هجری قمری (معین الدین نظری) معتقد است یزد توسط آژی‌دهاک (ضحاک) ساخته شده و عمارت زندان اسکندر را متعلق به ضحاک می داند که در آن دوران به اسم زندان ضحاک شناخته می شده است. تاریخ‌دانان قرن ۹ و ۱۱ هجری قمری در یادداشت هایشان اشاراتی به این عمارت داشته اند که از میان این یادداشت ها می توان آثار احمد کاتب اشاره نمود که در قرن نهم به وجود چاه‌ی در مکان قدیمی شهر قدیم ( فهادان امروز) اشاره می کند که به عنوان بند خانه اکابر عجم استفاده می شده است. ایت آثار تخیلات مردم منطقه را تحریک کرده است و داستان های دیگری را سر هم کرده اند که از حوصله‌ی این مطلب خارج است .

مدارک در دست چیست؟

پس از سال ها که این بنا فرسوده و ویرانه شده بود در تکه ای از آن یک گودال بسیار عمیق پیدا شده که این را اهالی سیاه چاله پنداشتند و آن را دلیلی برای زندان بودن عمارت کهن سال دانستند. در طول مدت مرمت و مطالعات کارشناسان تاریخی معلوم شد که این گودال در اثر احداث شبکه ی آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده و به جای آنکه مدرکی از زندان بودن عمارت  باشد می تواند به عنوان مدرکی درباره ی خلاقیت و ذکاوت ایرانیان آن دوران در مورد تلاش برای تامین آب در سرزمین گرم وخشک در نظر گرفته شود. کارشناسان بعد از تکمیل تحقیقات خود در مورد این بنا به نتیجه رسیدند که هیچ‌وقت این بنا کاربرد زندان را نداشته است و تمام گواهی های دیگر می تواند برای بنای دیگری شبیه به مدرسه ضیائیه باشد.

در کتاب یادگار های یزد اثر  ایرج افشار و برخی کتاب های دیگر به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و گورستان اشاره شده و به زندان بودن آن هیچ اشاره ای نشده است. یکی از احتمالات قوی این است که زندان اسکندر امروزی بازمانده‌ی یکی از خانه های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده‌ی بقعه قبور آنها باشد.

معماری زندان اسکندر یزد به سبک معماری آذری است. سبک آذری یا آذربایجانی، شیوه ای منسوب به آذربایجان که در معماری ایرانی اسلامی و در زمان سلسله‌ی ایلخانان بر تمام ایران جریان داشته است و با اسم سبک مغول یا ایرانی مغولی نیز آن را میشناسند. در این عمارت مطلقا از کاشی کاری استفاده نشده بلکه در ساخت این عمارت زیبا و ساده فقط از خشت خام استفاده شده اما به علت مرمت گنبد توسط استاد آخوند خرمی، در این قسمت آجر نیز مشاهده می شود.

بنیان این عمارت چگونه شکل گرفته است ؟

در زمان حمله‌ی مغول ها گنبد خانه‌ی قدیمی آن زمان، برای آرامگاه ساخته شده و مدرسه ای در کار نبوده است. در حدود ۱۰۰ سال بعد در اوایل قرن هشتم هجری قمری، نوه‌ی موسس اصلی گنبد مدرسه ای را کنار آن بنا می‌کند و سپس دری از مدرسه به گنبدخانه باز می‌شود.

ظاهر این ساختمان ارزشمند از کوچه بسیار ساده به نطر میرسد مخصوصا با درب کوچکی که برای ورود دارد و تنها قسمت چشمگیر آن گنبد مرتفع ۱۸ متری آن است که شما را به داخل می کشاند. کلیت این گنبد کاه‌گلی است و با گچبری و نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی تزئین شده که امروزه تنها قسمت هایی از آن بر روی گچ سفید به چشم می خورد. شبستان این بنا، محرابی در وسط خود دارد و در مرکز صحن یا حیاط، رواق هایی به چشم می آید که در ضلع غربی حجیم‌تر هستند و در کنار آنها محرابی از گچ قرار گرفته است. رواق را به فضایی مسقف و ستون دار میگویند که در یک طرف مسدود و پناه آدم ها در برخورد با بارش و تابش نور آفتاب باشد.

در فضای صحن به اضافه‌ی رواق ها چیزهای دیگری نیز مشاهده می‌شود، یک پایاب با ۳۸ پله به عمق ۲.۸ متر از سطح زمین است که دسترسی به آب قنات اله آباد را برای اهالی ممکن می سازد. در مرکز حیاط چاه آبی با قطر دو متر وجود دارد که به انتهای آن به سردابی می‌رسد و کف سرداب نیز حوض قدیمی به عنوان یکی از آثار به جای مانده از بنای اولیه ساختمان، وجود دارد.

در گوشه ای از حیاط دنج زندان اسکندر یزد اتاقی است که به اصطلاح به آن اتاق بادگیر می گویند. شما می توانید با وارد شدن به این اتاق آب و هوای شمال کشور را در وسط کویر احساس کنید بر اساس مدارک تاریخی خاندان رضی، در حاشیه  این عمارت خانه های زیبا و بادگیرهای طویل ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره ی رفیع و باغچه ای پر از درخت داشت و  کتابخانه و حمام در روبه روی بنا واقع شده بودند.

دیدنی ها برای گردشگران

در زندان اسکندر یزد موزه‌ای نیز احداث شده که کتیبه ها و سنگ قبرها را در آن نگه داری میکنند. در قسمتی دیگر تخت هایی برای پذیرایی وجود دارد که می توانید لحظه ای بر روی تخت ها بنشینید و با جرعه ای نوشیدنی خنک یا گرم، جانتان را تازه کنید. در ضمن درون امارت به اصطلاح گیفت شاپ هایی وجود دارد که شما میتوانید صنایع دستی ناب یزدی را در آنجا تهیه کنید.

نمای ۳۶۰ درجه زندان اسکندر روی نقشه گوگل