آرامگاه سعدی ، در سایه سار بوستان دلگشای شیراز

ادبیات فارسی آسمانی خیال‌انگیز دارد. هر ستاره از این آسمان نوری است بی‌بدیل. یکی از این ستاره‌های پر فروغ سعدی است. ابومحمّد مُشرف‌الدین مُصلح بن عبدالله بن مشرّف متخلص به سعدی (۶۰۶ – ۶۹۰ هجری قمری) استاد سخن پارسی است. هر آنچه که از سعدی به‌جا مانده درسی بی رقیب. او که عارفی تمام بود و اشعارش تسلی بخش روح هستند به سال ۶۹۰ هجری سر به بالین خاک نخواهد. آرامگاه سعدی باغی رویایی است در دل شیراز.

این آرامگاه روزگاری پر فراز و نشیب را پس از شیخ سپری کرد. هر ایام نقشی از خاطره برتن مقبره سعدی به‌جا گذاشت. سعدیه مکانی است که در آن می‌توانید ساعاتی با روانی آسوده قدم بزنید و خیال ببافید. سفرزون در این مطلب می‌خواهد گذری داشته باشد بر آستان شیخ اجل همراه ما باشید.

آرامگاه سعدی ، خانقاه شیخ

آنچه که امروز مقبره‌ی سعدی است روزگاری خانقاه او بوده.  این خاک روزهای آخر زندگی سعدی را میزبانی می‌کرده. پس از مرگ شیخ او را در همین مکان دفن کردند. این آغاز راه پر فراز و نشیب این مقبره بود.

برای نخستین بار شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوانی وزیر معروف اباقاخان مقبره‌ای برای سعدی ساخت. مردمی که برای بازدید از این آرامگاه می‌آمدند لباس‌های خود را در حوض‌های آن می‌شستند. این بطوطه نوشته‌ای در این خصوص دارد که قدیمی‌ترین گزارش از آرامگاه است. طبق این نوشته علت این‌کار مردم مقدس شمردن آب این حوض‌های مرمر است.

در سال ۹۹۸ هجری قمری آرامگاه سعدی توسط یعقوب ذوالقدر؛ حکمران فارس، به‌طور کامل تخریب شد!

زندیه و تکریم سعدی

با روی کار آمدن حکومت زندیه، به دستور کریم خان در سال ۱۱۸۷ آرامگاهی از جنس گچ و آجر در اطراف مقبره بنا شد. این ساختمان کریم خانی به عمارت ملوکانه مشهور شد.

این بنا در دو طبقه ساخته شد که طبقه‌ی زیرین آن راهرویی داشت. در جبهه‌ی شرقی و غربی راهرو اتاق‌هایی بنا شده بود. طبقه‌ی دوم از این‌جا شروع می‌شد. بخش شرقی مقبره‌ی سعدی را در دل داشت. اطراف آن‌را بنایی چوبی فراگرفته بود. بخش غربی نیز دارای دو اتاق است. در یکی از این اتاق‌ها شوریده شیرازی دفن شد.

طبقه‌ی دوم نیز مطابق همان طرح طبقه‌ی اول بود. با این تفاوت که به احترام استاد سخن به روی قبر او هیچ اتاقی ساخته نشده بود.

تخریب مقبره در ایام قاجار

ابتدای حکمرانی خاندان قاجار بود یکی از علمای متعصب شیراز دستور تخریب آرامگاه سعدی را داد! علت این‌کار را سنی بودن سعدی عنوان کرده بود. پس از مدتی که مقبره مخروبه مانده بود علی‌اکبرخان قوام‌الملک شیرازی، سنگی به‌روی مزار سعدی قرار داد.

قوام الملک شیرازی همچنین بخشی از اشعار بوستان سعدی را که در ستایش سعدی سروده بود روی مزار او حک کرد. پس از آن فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان، داماد فتحعلی شاه، در سال ۱۳۰۱ شمسی دستور مرمت این بنا را صادر کرد. پس نیز حبیب‌الله‌خان قوام‌الملک، به مرمت و تعمیر آرامگاه پرداخت.

حکومت پهلوی و سامان آرامگاه

سال ۱۳۲۴ بود که شعبه‌ی انجمن آثار ملی شیراز تشکیل شد. دبیر این انجمن استاد علی سامی بود. یکی از اولین کارهایی که این انجمن انجام داد احیای آرامگاه سعدی بود. طبق بررسی‌ها مشخص شد که این کار هزینه‌ی بسیار بالایی دارد. تصمیم بر آن شد که هزینه‌ی این‌کار را از محل فروش قند و شکر کارخانه مرودشت پرداخت کنند.

سه سال بعد در زمان ریاست علی اصغرخان حکمت بر انجمن آثار ملی کشور تصمیماتی جدی‌تر در زمینه‌ی ساماندهی وضعیت سعدیه گرفته شد.

در سال ۱۳۲۸ مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق طراحی مجموعه را عهده دار شدند. این طرح باغی زیبا با عمارتی جلوه‌گر و با شکوه بود. شکل کلی سعدیه از کاخ چهلستون الهام گرفته شد. در کنار آن از المان‌های معماری جدید و کهن استفاده شد. مجموعه در اردیبهشت ۱۳۳۱ با حضور دکتر محمود حسابی، علی اصغرخان حکمت، شعرا و ادبا و صاحبان منصب، افتتاح شد.

در همین روز بود که مجسمه‌ی ارزشمند سعدی در دروازه‌ی اصفهان رونمایی و نصب شد.

آنچه امروز از آرامگاه سعدی می‌بینیم

ساختمانی که محسن فروغی و علی اکبر صادق طراحی کردند به سبک ایرانی است. با وارد شدن به مجموعه و عبور از بین درختان شکوه بنایی سفید رنگ و رفیع در نگاه‌تان می‌نشیند. آن‌چه که از آرامگاه سعدی دیده می‌شود بنایی مکعبی است. اما فضای داخلی آرامگاه هشت ضلع دارد. دیوارهای آرامگاه را از مرمر و گنبد آن‌را لاجورد انتخاب کرده‌اند.

هشت ستون قهوه‌ای رنگ در برابر مقبره قرار دارند. قبرسعدی در میان فضای دو ایوان عمود بر هم است. سقف را در این نقطه کاشی‌های فیروزه‌ای فرا گرفته‌اند.سنگ قبر یادگار علی اکبر خان قوام الملک است که رنگی سرخ سماقی دارد. در سراسر این فضای هشت ضلعی کتیبه‌هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ اجل و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده‌است.

بنا در سمت چپ به رواقی هفت طاقی متصل شده است که به آرامگاه شوریده شیرازی می‌رسد.این آرامگاه نیز کتیبه‌هایی از اطلاعات و اشعار شوریده دارد. کتیبه‌ای از آرامگاه کریم خانی باقی مانده که به روی آن چنین نوشته شده است:

الهی به عزت که خوارم مکن                     به ذل گنه شرمسارم مکن

ورودی

ورودی سعدیه بر اساس طرح و معماری آندر گدار است که در راستای ورودی آرامگاه سعدی قرار دارد و بر روی در این بیت خوانا است:

ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید                       هزار سال پس از مرگ او گرش بویی

ضلع غربی

در ضلع غربی، قصیده‌ای با مطلع زیر دیده می‌شود:

خوش است عمر، دریغا که جاودانی نیست               پس اعتماد بر این چند روز فانی نیست

ضلع شرقی

در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده:

الا ای که بر خاک ما بگذری                    به خاک عزیزان که یادآوری

ضلع جنوب شرقی

 در ضلع جنوب شرقی، کتیبه‌ای دیگر از گلستان با این عبارت به چشم می‌خورد:

یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم…

ضلع جنوب غربی

در ضلع جنوب غربی، غزلی از بدایع با این مطلع نوشته شده:

ای صوفی سرگردان، در بند نکونامی                      تا درد نیاشامی، زین درد نیارامی

ضلع شمال غربی

در ضلع شمال غربی ایوان (نزدیک آرامگاه شوریده شیرازی) دوازده بیت از قصیده‌ای با مطلع زیر به چشم می‌خورد:

خاک من و توست که باد شمال                 می‌ببرد سوی یمین و شمال

ضلع شرقی

در ضلع شرقی نیز دوازده بیت از قصیده‌ای به خط نستعلیق و با این مطلع دیده می‌شود:

بسی صورت بگردیده‌است عالم                 وز این صورت بگردد عاقبت هم

محوطه

وسعت این محوطه ۱۰۳۹۵ متر مربع است. تمام باغ اطراف آرامگاه بر شیوه‌ی باغ‌های ایرانی بنا شده است. در میانه‌ی این حیاط دو حوض مستطیلی قرار گرفته.

یکی دیگر از زیبایی‌های سعدیه منابع آبی آن است. برای آشنایی بیشتر با آن‌ها همراه ما باشید.

قنات سعدیه

قنات سعدیه در عمق ده متری زمین و درست زیر آرامگاه است. این قنات دارای آبی با مواد گوگردی و جیوه است. جریان این قنات به‌سوی حوض ماهی است.

حوض ماهی

در ۲۰ متری غربی آرامگاه حوضی قرار دارد که آن‌را ماهی می‌نامند. این حوض هشت ضلعی با ۲۸ پله به صحن آرامگاه می‌رسد. حوض ماهی با آئین‌های مردم شیراز پیوند خورده است. در گذشته شب‌های چهارشنبه سوری مردم به شستشو در این حوض می‌پرداختند. با گذشت زمان جریان آب را به کوچه حمام سعدی منتقل کردند. بر اساس یک زمانبندی ، این مکان از ساعت ۱۲ ظهر روز چهارشنبه سوری تا ساعت ۲۴ به آب تنی دختران و زنان اختصاص دارد و از ۲۴ تا ۸ بامداد متعلق به مردان و پسران است.

مردم معتقدند که آب‌تنی در حوض ماهی مشکلات را حل می‌کند. حتی باور داشتند که این آب این حوض جادو را باطل می‌کند.

اعتقاد افسانه‌ای دیگری که در خصوص این حوض وجود دارد این است که یک ماهی قرمز در این حوض زندگی می‌کند. این ماهی حلقه‌ای طلایی در بینی دارد. به همین دلیل کسی نباید از این آب ماهی بگیرد.

حوض سکه 

نمونه‌های این حوض‌ها با همین فلسفه‌ی حاجت دهی در بسیاری از بناهای ایرانی قرار دارد. این امر ریشه در آیین‌های زرتشتی دارد. مردم معتقد بودند با بخشید مال به الهه آب‌ها به نوعی نذر و قربانی می‌دهند. یکی از این حوض‌ها نیز در آرامگاه سعدی قرار دارد و سکه‌های زیادی در آن می‌افتند.

در یسنا (بخشی از اوستا) در مورد حاجت دهی آب ها چنین گفته شده است:
ای زرتشت! نخست کام (آرزوی) خویش از آب ها بخواه.
به طور قطع، این بند از اوستا می تواند محکم ترین پاسخ برای راز انداختن سکه ها به داخل آب باشد و دلیل این رسم را به خوبی نشان دهد. البته این رسم فقط به ایران محدود نمی شود و در ایتالیا و روسیه هم باوری این چنینی در میان مردم وجود دارد.

اطلاعات بازدید از آرامگاه سعدی:

آدرس آرامگاه سعدی: استان فارس، ۴ کیلومتری شمال شرقی شیراز، بلوار بوستان، جنب باغ دلگشا.

زمان بازدید: همه روزه از ساعت ۸:۰۰ تا ۲۰:۳۰

ایام تعطیلی: نهم و دهم محرم روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، ۲۱ رمضان شهادت امام علی ، ۲۸ صفر رحلت پیامبر ، ۱۴ خرداد رحلت امام خمینی ، ۲۵ شوال شهادت امام جعفر صادق.

هزینه بازدید: ۳۰۰۰ تومان برای اتباع ایرانی و ۲۰۰۰۰ تومان برای اتباع خارجی.

آدرس آرامگاه سعدی روی نقشه گوگل

سخن پایانی

چه ساکن شیراز باشید چه مسافر آن، بدانید که هر گوشه‌ی این شهر را باید با عشق دید. سعدیه مکانی است تا در آن قدم بزنید و روزگار شیخ اجل را در ذهن‌تان مرور کنید. از این اثر دیدن کنید و تجربه‌ی خود را برای بنویسید.