بافت تاریخی یزد ؛ کهن‌ترین بافت زنده دنیا

در کوچه‌های باریک و پر پیچ‌وخم، زیر تلالؤ طلایی رنگ آفتاب،‌ در میان دیوارهای کاهگلی و فضایی مملو از عطر خاک نم ‌خورده، آزاد و رها به سوی مقصدی ناپیدا گام بر‌می‌دارید. و حسی از تاریخ و چشم‌اندازی باشکوه را نظاره می‌کنید! این رؤیایی است که در بافت تاریخی یزد، نخستین و بزرگترین شهر خشتی جهان تجربه خواهید کرد. در بافت تاریخی یزد تا چشم کار می‌کند دیوارهای تنومند کاهگلی، با آبی آسمان در هم آمیخته و همزیستی هوشمندانه انسان و طبیعت سرسخت در لابه‌لای طاق‌ها و بادگیرها و ساباط ‌ها به خوبی حس می‌شود. بی‌صبرانه قصد داریم تا شما را به درون این بافت تاریخی شگفت‌انگیز ببریم. پس تا انتها همراه سفرزون باشید.

یزد کهنسال، نخستین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی دنیا، جایی میان بیایان لوت و دشت کویر، یعنی خشک‌ترین مناطق ایران قرار دارد. جبر طبیعت، سبب شده نخستین ساکنان این شهر، از هوش انسانی خویش بهره برده و با ایجاد راه‌حل‌هایی با طبیعت سرسخت از در دوستی درآیند. این همزیستی انسان و طبیعت بافتی زیبا، منحصر به فرد و هدفمند را به عنوان هسته اولیه شهر یزد ایجاد کرده است. در گذر ایام این بافت به خوبی حفظ شده و هم اکنون به عنوان یکی از ارزشمندترین نقاط تاریخی ایران و جهان شناخته می‌شود. بافت تاریخی یزد با داشتن حدود ۷۷ محله و قدمتی بیش از ۲۵۰۰سال، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. 

بافت تاریخی یزد ؛ وسیع ترین بافت مسکونی تاریخی

بافت تاریخی یزد به عنوان دست‌نخورده‌ترین و وسیع ترین بافت مسکونی تاریخی ایران شناخته شده و وسعتی بیش از ۷۰۰ هکتار را به خود اختصاص داده ‌است. این بافت ترکیبی منحصر‌به‌فرد از کوچه پس کوچه های قدیمی، خانه ها، ساباط ها و بناهای خشتی است که همه امکانات زندگی فردی و اجتماعی را دارد. موقعیت جغرافیایی آن؛ از شمال به خیابان دولت آباد، از جنوب به خیابان کاشانی، از شرق به محله فهادان و از غرب به خیابان مطهری محدود می شود. نه تنها بیش از ۱۷۰۰ اثر تاریخی یزد بلکه کل بافت سنتی و خشتی یزد نیز در همین محدوده قرار دارند.

ویژگی‌های بافت تاریخی یزد

برخی از ویژگی های بافت تاریخی یزد شامل بافت بسیار متراکم و فشرده، فضاهای شهری کاملاً محصور، کوچه های پوشیده و نامنظم، ساختمان های متصل و بدون فاصله، قرارگیری مجموعه های زیستی بر اساس جهت نور آفتاب و باد می شود. باریک بودن کوچه‌ها و همچنین دیوارهای بلند نیز از ویژگی‌های بافت تاریخی یزد است. اجداد باستانی یزدی‌ها دیوارها را بلند می‌ساختند تا در تمام طول روز سایه ایجاد کند و با پیچ‌ در پیچ و باریک ساختن کوچه‌ها، سرعت باد را شکسته و شهروندان را از خطر وزش بادهای تند حفظ می‌کردند. کوچه‌های مسقف و ساباط‌ها نیز با همین فلسفه ساخته شدند تا شهروندان را هر چه بیشتر در برابر باد و آفتاب محافظت کنند.

کاهگل؛ اصیل ترین مصالح در بافت تاریخی یزد

کاهگل اصلی ترین و شاخص ترین مصالح شناخته شده در معماری بافت تاریخی یزد به شمار می‌رود. این ماده به خاطر ویژگی های عایقی و استقامت بالا، عبور نکردن گرما و سرما از آن، نشت نکردن باران در پوشش های گنبدی و سقف های طاقی کاهگلی، ارزان بودن، آسان اندودن آن و … از ابتدا با زندگی مردمان ایران زمین آمیخته شده است. کاهگل به همه ساختمان های بافت قدیمی یزد راه یافته و رنگ گرم آن نیز روح و حیات به شهر بخشیده است.

معماری خانه‌ها در بافت تاریخی یزد

معماری خانه های یزد ، نمونه‌ ای زیبا و بارز از معماری خانه های کویری و متناسب با اقلیم های گرم و خشک در جهان است. پلان خانه های یزد اجزای منحصر بفرد و زیادی دارند که عبارتند از؛ حیاط عمومی (بیرونی)، حیاط خصوصی (اندرونی)، دالان، تختگاه، تالار، بادگیر، سردر، هشتی، اتاق کار، اتاق خواب، اتاق ناشتا، سه دری، پنج دری، ارسی، بالاخانه، پستو، آشپزخانه، منبع آب و آبدارخانه.

در معماری شهر یزد ، خانه ‌ها به سمت قبله بنا گردیده‌ و فضاهای تابستانی شامل زیرزمین، تالار، حوضخانه، ایوان و پایاب، و اتاق های زمستان نشین  شامل سه دری، پنج دری، بالاخانه و کرسی خانه در دورتادور حیاط، بسیار سنجیده طراحی شده است.

روش گودال باغچه در معماری خانه‌های بافت تاریخی یزد

خانه‌های یزد به روش گودال باغچه ساخته شده اند. یعنی خانه‌ها پایین‌تر از سطح کوچه ساخته می‌شدند تا ساکنین خانه محیطی خنک‌تر در تابستان و گرمتر در زمستان داشته باشند. داشتن حیاط مرکزی از دیگر ویژگی‌های معماری بافت تاریخی یزد به شمار می‌آید. در وسط حیاط، حوض و در اطرافش باغچه قرار داشت و همین عامل، سبب افزایش رطوبت و کاهش دما و مطبوع شدن محیط در تابستان می‌شد. ایجاد سقف‌های بلند گنبدی و استفاده از مصالح سازگار با محیط، از دیگر ویژگی‌های معماری بافت سنتی یزد به شمار می‌رود. سقف‌های گنبدی بیشترین میزان سایه را برای اتاق‌ها در روز ایجاد می‌کنند و دیوارهای ضخیم کاهگلی و خشتی، به عنوان عایق حرارتی عمل کرده، کمترین میزان تبادل دمای درون و بیرون را در پی داشتند.

نقش بادگیر در بافت تاریخی یزد

یکی از ویژگی‌های برجسته معماری سنتی یزد، ایجاد بادگیر در بنا است. بادگیرها ستون‌های مرتفع چند ضلعی (در یزد ۴ یا ۸ ضلعی) هستند که بر فراز ساختمان قرار می‌گیرند و دریچه‌هایی برای ورود باد دارند. باد از دریچه‌ها وارد ستون می‌شود،  به درون بنا هدایت شده، و دما را کنترل می‌کند. زیر بادگیر و در فضای درون خانه معمولًا حوض آب قرار می‌گیرد. باد در اثر برخورد با آب حوض، خنک‌تر شده و فضای درون خانه را مطبوع‌تر می‌کند. شهروندان معمولا روی حوض را تخت چوبی می‌زدند و در روزهای تابستان در این مکان به استراحت می‌پرداختند.

اماکن و محله های بافت تاریخی یزد

نمونه شاخص معماری کهن و اصیل یزد در محله« فهادان» یا« یوزداران» به تماشا گذاشته شده که در گویش محلی به آن« جنگل یا محله یوزداران» گفته می شود. از دیگر محله های تاریخی مهم یزد؛ محله قلعه کهنه، محله سر جمع، محله سر دو راه، محله یعقوبی، محله مصلی و محله لب خندق است.

در شهر یزد ، هر محله معمولاً دارای یک حمام، آب انبار، مسجد، حسینیه، بازارچه، لرد، جوی آب (برای دسترسی به قنات)، کارگاه‌ های کوچک و … است که برخی از آنها هنوز پا برجا هستند.

کوچه های آشتی کنان یزد

کوچه های آشتی کنان یزد ، کوچه پس کوچه های خشتی و پیچ در پیچ هستند که با دیوارهای بلند و زیبا همچون یک شبکه بزرگ در بافت تاریخی یزد قرار گرفته‌اند. خانه هایی که درب های چوبی و بزرگ با دق الباب های شگفت انگیز دارند. این کوچه ها، آنقدر باریک هستند که معمولا دو نفر به سختی از آن می گذرند. به گونه ای که اگر دو نفر با هم قهر باشند و اتفاقی در یک زمان و دو جهت مخالف گذرشان به این کوچه ها بیفتد، مجبور به یک وری شدن هستند وگرنه در میان کوچه گیر می کنند. این موقعیت مضحک، کم کم خنده بر لبان دو طرف آورده و منجر به رفع کینه ها شده و این گونه آشتی را به دنبال خود خواهد آورد.

یزد همه‌ساله گردشگران زیادی را از سرتاسر جهان به سوی خود فرامی‌خواند. بافت قدیمی یزد هر آنچه غربی‌ها از دنیای شرق تصور می‌کنند را برآورده می‌کند؛ آنها به هیچ عنوان چنین بافتی را در اروپا پیدا نمی‌کنند و به همین دلیل در آن غرق می‌شوند. آنها همانند علاءالدین هزار و یک شب از خانه‌های خشت و گلی بالا می‌روند و روی بام بناها به نظاره‌ی غروب آفتاب می‌نشینند.