ارگ طبس ، کهن دژ نفوذ‌ ناپذیری که سر از آوار بیرون می‌آورد

ارگ طبس، در دل شهر تاریخی طبس در خراسان جنوبی، روزی مرکز زندگی مردمی بوده است که در دل حصارهای نفوذ ناپذیرش، از شر دشمنان ایمن بوده‌اند. قدمت ارگ طبس انقدر زیاد است که حتی در منابع تاریخی هم با نام ارگ کهن یا کهن دژ معرفی شده است. بعضی قدمت ارگ طبس را به پیش از اسلام نسبت می‌دهند و حکایت‌های زیادی هم درباره این ارگ بزرگ و تاریخی در کتب معتبر تاریخی موجود است. ارگ طبس از همان جاهایی است که با گشت و گذار در آن سفری در زمان را تجربه می‌کنید. پس با سفرزون همراه باشید تا با ارگ طبس یا کهن دژ بیشتر آشنا شوید:

 ارگ طبس در دل تاریخ

ارگ طبس قدمتی بیش از هزار سال دارد. در کتب قدیمی تاریخی مثل نزهه القلوب، روضه الصفا، تاریخ کرمان، سفرنامه ناصر خسرو و فتوح البلدان، که متعلق به سال سوم هجری است، از حصار و قلعه طبس یاد شده است. اینکه چه کسی در ابتدا این ارگ کهن را ساخته است یا ارگ طبس در ابتدا دقیقا به چه شکل بوده است قابل تشخیص نیست. حاکمان تا اواخر دوره قاجار در ارگ طبس اقامت داشته‌اند و تازه از اواخر این دوره است که ارگ کهن متروکه شده است.

همین قدمت و استفاده مداوم از این بنا باعث شده است ارگ طبس مدام در حال مرمت و بازسازی باشد و تنها بخش اصیلی که می‌توان مطمئن بود از زمان ساخت اولیه ارگ به همین شکل ثابت بوده است حصار ارگ است. باقی قسمت‌های ارگ طبس، مخصوصا قسمت‌های داخلی، بارها در دوران‌های مختلف تغییر کرده و الآن دارای معماری دوره قاجار است. یکی از این بازسازی ها در سال ۱۲۱۶ به دست میر حسن خان صورت گرفته است. او ارگ را با ساخت ۶ برج جدید از جمله برج نادر میرزا توسعه داده است. این برج زمانی محبس زندانی میر حسن خان، نادر میرزا، از شاهزادگان زند بوده است. بار دیگری که ارگ طبس مرمت و بازسازی شده است، در سال ۱۲۹۲ هجری قمری، در زمان حکومت عماد‌الملک، بوده است.

زلزله و ویرانی

با وجود همه این بازسازی‌ها، که به پا برجا ماندن ارگ بسیار کمک کرده است، تا قبل از زلزله سال ۵۷ ارگ بسیار تماشایی بود و برج‌ها و باقی قسمت‌های درونی‌اش هنوز قابل تشخیص بودند. اما بعد از زلزله، بخش‌های اصلی آوار شد. در سال ۱۳۷۸ عملیات آواربرداری از ارگ طبس انجام شد و در سال‌های اخیر هم عملیات مرمت این بنای تاریخی مهم از سر گرفته شده است. در عملیات بازسازی این بنا، سعی می‌شود از مصالحی استفاده کنند که بخش‌های اصلی و تخریب‌نشده از بخش‌های بازسازی‌شده قابل تشخیص باشد.

 بخش‌های مختلف ارگ طبس

اما شاید برایتان جالب باشد بدانید ارگ در زمان رونقش از چه قسمت‌هایی برخوردار بود. ارگ دارای ۵ منزل به سبک خانه‌های قدیمی این منطقه بود. در این خانه‌ها اتاق‌ها در وسط با دو ایوان شمالی و جنوبی احاطه می‌شدند. هر خانه دارای یک حیاط بزرگ بود که در گوشه‌ای از آن مطبخ و اجاق به چشم می‌خورد و در وسط آن حوض آبی بود که برای مصارف بهداشتی از آب آن استفاده می‌کردند و آب این حوض نیز از قنات تامین می‌شد.

بخش دیگر خانه‌ها سرداب یا زیرزمین بود که هنوز هم بقایای آن را می‌توان به خوبی مشاهده کرد. از بخش‌های دیگر ارگ می‌توان به مسجد، حسینیه، حمام و دیگر مکا‌ن‌های عمومی اشاره کرد. این بنا یک آب انبار بزرگ در قسمت شمال شرق خود نیز داشته است که در فهرست آثار ملی ثبت شده است. همین طور می‌گویند زمانی در ارگ طبس راه‌هایی زیر‌زمینی به خارج از قلعه وجود داشته است که فردی سوار بر اسب می‌توانسته از آن عبور کند.

 ارگ ، میزبان بزرگان

حتما قدم زدن در ارگ شما را به فکر فرو می‌برد که چه کسانی در کهن دژ روزگار می‌گذرانده‌اند. خوب است بدانید که این ارگ تاریخی، در سال‌های رونقش، پذیرای بسیاری از شخصیت‌های مهم تاریخی بوده است. از جمله اینکه می‌گویند نادر شاه افشار در زمان لشکرکشی‌هایش به هندوستان هفت دیگ طلا را در این ارگ پنهان کرده است. ناصر خسرو قبادیانی، شاعر پرآوزه قرن پنجم، ۱۷ روز در این ارگ میهمان امیر گیلکی بن محمد بوده است و در سفرنامه خود از عدالت و امنیتی که در این شهر برقرار است تعریف کرده است. همین طور لطفعلی خان زند برای کمک گرفتن ازحاکم آن دوران طبس، امیر حسن خان طبسی، به این ارگ پناه آورده و از حاکم طبس برای بازگشت به قدرت کمک گرفته است.

ارگ طبس، کهن دژ پرآوازه

همین‌طور که ارگ طبس میهمانان ویژه‌ای داشته است، دشمنان پرآوازه‌ای هم به این دژ قدرتمند حمله کرده‌اند و ناکام مانده‌اند. در تاریخ ثبت شده است که یکی از سنگین‌ترین این حمله‌ها، حمه سلطان سنجر سلجوقی در قرن هشتم است که آن هم با مقاومت افتخارآمیز دژ ناکام مانده است. پس از این یورش‌ها مردم و حاکمان دوباره ارگ را مرمت می‌کرده‌اند اما یکی از بدترین فجایعی که برای ارگ طبس روی داده است، زلزله سال ۱۳۵۷ بود که آسیبی جبران‌ناپذیر به این ارگ محکم و استوار وارد کرد.

قصه مرد دوست داشتنی ارگ 

یکی دیگر از داستان‌های جالب مربوط به ارگ طبس، درباره تنها ساکن ارگ در زمان قبل از زلزله  سال ۵۷ است. آق سید علی میرزا را همه می‌شناختند. در ارگ زندگی می‌کرد و از کمک‌های بازدیدکنندگان ارگ روزگار می‌گذراند. پس از زلزله دیگر کسی این مرد را ندید تا اینکه، بعد از حدود بیست سال، در سال ۷۸ که ارگ را آواربرداری می‌کردند، بالاخره جسد بی‌جان اما سالم آق سید علی میرزا زیر آوار پیدا شد. حالا مقبره ساده او هم در ارگ طبس مانند قصه‌اش به یادگار مانده است.

چگونه از ارگ دیدن کنیم؟

آدرس ارگ طبس روی نقشه گوگل

در استان خراسان جنوبی، شهر طبس به تدریج گرد ارگ  شکل گرفته است. وقتی به شهر طبس رسیدید خیابان واعظ طبسی را پیدا کنید. ارگ در همین خیابان است. قسمت‌هایی از ارگ که این روزها می‌توانید از آن دیدن کنید حصار ارگ، خیابان داخلی ارگ و در پشت ارگ طبس است. همین طور می‌توانید سر مزار آق سید علی میرزا هم بروید. اگر می‌خواهید تصاویری زیبا و جالب از ارگ طبس قبل از زلزله شهریور ۵۷ ببینید، به فیلم پ مثل پلیکان به کارگردانی پرویز کیمیاوی، که در سال ۱۳۵۱ ساخته شده است، نگاهی بیندازید. تصاویری بسیار زیبا در این فیلم از ارگ طبس به یادگار مانده است.

شما تا به حال به طبس سفر کرده‌اید؟ از بین جاذبه‌های گردشگری پرشمار این شهرستان دوست‌داشتنی، کدام یک را بیشتر می‌پسندید؟ قدم زدن در خرابه‌های ارگ طبس، چه حسی را در شما بیدار کرد؟ تجربه‌های خود را با مخاطبان سفرزون به اشتراک بگذارید.