مجموعه گنج‌علی خان ، شیوه‌ی معماری اصفهانی در قلب کرمان

گنج‌علی خان از حکام کرمان بود که در سال‌های حکومت خود خدمات بسیاری به این شهر تاریخی کرد. بخش عمده‌ای از خدمات او ساخت بناهایی بود که هم‌اکنون میراث ماندگار این فرمانروایی هستند. یکی از معروف‌ترین و گسترده‌ترین اقدامات عمرانی او مجموعه گنج‌علی خان است. این مجموعه از بخش‌های مختلفی مانند: میدان، کاروانسرا، حمام، مدرسه، مسجد، حمام و آب انبار شکل گرفته است. این بناها در ایام صفوی و روزگار حکومت شاه عباس بنا شدند و در طول سال‌های ۱۰۰۵ه.ق تا ۱۰۲۱ه.ق این ساخت و ساز ادامه داشت. معمار مجموعه «استاد سلطان محمد معمار یزدی» است و کل مجموعه را بر شیوه‌ی معماری اصفهانی ساخته. برای شناخت بیشتر جزئیات این مجموعه با سفرزون همسفر شوید.

بناهای مجموعه گنج‌علی خان

میدان

میدان مجموعه گنج‌علی خان یکی از نخستین بناهای این مجموعه است که بنا شد. این میدان در مرکز شهر و در حاشیه‌ی بازار بزرگ کرمان قرار دارد. از زیبایی‌های چشمگیر میدان می‌توان به طاق‌نماهای آجری، کاشی‌کاری‌ها، حوض آب و فضای سبز پر طراوت اشاره کرد. این میدان در زمان خود به دلیل شیوه‌ی معماری بی‌سابقه‌اش بسیار مورد توجه است و به معنای دقیق کلمه میدان است. به این دلیل که کاملا پیاده محور است و هیچ ماشینی نمی‌تواند در آن تردد کند.

بازار

این بازار در ضلع جنوبی میدان گنج‌علی خان قرار دارد. در سمت راست بازار مجموعه گنج‌علی خان می‌توانید حمام این مجموعه را ببینیدد، درست در همین سو ۱۸ مغازه قرار دارد. حالا اگر به سمت چپ نگاه کنید چپ بازار نگاه کنید درست زیر طاق‌نماها، دستفروشان بساط رنگارنگ خود را پهن کرده‌اند. بازار گنج‌علی خان را بدون بازدید از قیصریه یا همان بازار زرگرها ترک نکنید. قیصریه در انتهای بازار قرار دارد.

مسجد

این مسجد کوچک یکی از زیباترین بخش‌های مجموعه گنج‌علی خان است که ظاهری ساده اما دلربا دارد و در سال‌های اخیر مرمت شده است. برای بازدید از این مسجد باید به ضلع شمال شرقی میدان بروید. در حال حاضر در این مسجد نماز برگزار نمی‌شود. به‌نظر می‌رسد که این مسجد نمازخانه‌ی کاروانسرای بزرگ مجموعه یا مدرسه‌ی مجاور بوده است. کل بنای مسجد گنج‌علی خان شامل شبستان و ایوان ورودی است که در نهایت سادگی با طرح‌هایی هندسی که با گچ نقش شده‌اند مزین شده است. کف ایوان مسجد سنگی است و در راس آن کتیبه‌ای سنگی به چشم می‌خورد.

از ایوان که بگذریم راهرویی باریک قرار دارد و سپس فضای شبستان که گنبددار است را می‌بینیم، این گنبد ۱۲ نورگیر دارد که با زیبایی هرچه تمام‌تر به مسجد روشنی می‌بخشد. در فضای داخلی مسجد محرابی می‌بینیم که لوحی مرمرین دارد و طرح گلدان روی آن نقش بسته است. تزئیناتی که در شبستان به چشم‌ می‌آیند شامل: نقاشی، گچبری، مقرنس‌کاری و کاربندی است.

حمام

این اثر زیبا در حال حاضر به‌عنوان موزه‌ی مردم‌شناسی شناخته استفاده می‌شود و با قرار دادن ظروف و مجسمه‌های مومی به روایت تاریخ و فرهنگ روزگاران گذشته پرداخته می‌شود. حمام مجموعه گنج‌علی خان یکی از پر تزئینات‌ترین بخش‌های مجموعه است که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این تزئینات سردر به دوبخش مختلف  تقسیم می‌شوند. بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره‌ی صفویه و دارای تزئینات گل وبوته وگچ‌بری است که اداره‌ی میراث فرهنگی استان کرمان در سال ۱۳۷۴ آن‌را مرمت کرده است و بخش پایین مربوط به دوره‌ی قاجاریه است که روی تزئینات دوره‌ی صفویه کشیده شده ‌است.

در این نقاشی‌های بسیاری از داستان‌های افسانه‌ای و مهم ادبیات پارسی به تصویر در آمده‌اند. مانند: بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده دارند. درست زیر نقاشی‌ها، کتیبه‌ای از مرمر سبز دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن حک شده است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ ه. ق نشان می‌دهد.

در سفرزون بخوانید: باغ فتح آباد ، یک عمارت تاریخی درخشان در استان کرمان

پس از سردر به رختکن و سربینه می‌رسیم که فضایی مهم در حمام‌ها محسوب می‌شوند. با گذر از سردر و راهرویی که مانع دیدن فضای داخلی حمام و سبب حفظ گرمای فضا می‌شود به یک هشتی کوچک می‌رسیم و پس ازآن به درگاهی که با نقش‌هایی از پرندگان دریایی حجاری شده است. سربینه یکی از فضاهای اصلی بنا است که از یک فضای میانی گسترده که سقفی بلند و پر نقش دارد و چند غرفه‌ی کوچک تشکیل شده. در میان هر کدام ازا ین غرفه‌ها حوضچه و فواره‌ای دارند و در آخر این غرفه‌ها به یکدیگر مرتبط می‌شوند. رختکن‌ها یکی از فضای آرام و خلوت حمام‌ها محسوب می‌شوند که برای استراحت، گفتگو و.. مناسب بوده‌اند. این بخش با زیراندازهای رنگارنگ، قطیفه، بقچه‌های کرباسی و.. به آن‌‌ها رنگ داده می‌شود.

مدرسه و کاروانسرا

یکی از بناهایی که در حال حاضر اهمیتی ویژه در میان سایر سازه‌های مجموعه گنج‌علی خان دارد همین مدرسه و کاروانسرای مجموعه است. این اثر در حال حاضر به‌عنوان دانشکده هنر کرمان کاربرد دارد. ساختمان مدرسه و کاروانسرای گنج‌علی خان کاربردی به‌عنوان حوزه‌ی علمیه نیز داشته است و پس از آن به کاروانسرا تبدیل شده. این بنا را می‌توانید در ضلع شرقی میدان ببینید. کل این اثر در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ با شماره‌ی ثبت ۲۹۷ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ضرابخانه

این بنا در بخش شمالی میدان مجموعه گنج‌علی خان قرار دارد و از شواهدی که تایید می‌کند اثر پیش رو قبلا ضرابخانه بوده می‌توان به کشف تعدادی سکه‌ی مسی و قطعات فلزی متعلق به ضرب سکه است اتکا کرد. یکی از زیبایی‌های چشمگیر این بنا حوضی است که درست در میانه‌ی آن قرار دارد و نوری که از کلاه فرنگی عمارت منعکس می‌شود را در دل خود نمایش می‌دهد. دیوارهای ضرابخانه با گچبری‌هایی که نمای آجر دارند تزئین شده است. این بنا از سال ۱۳۷۰ هم‌زمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی به عنوان موزه‌ی سکه افتتاح شد.

آب انبار

درست در مقابل بنای کاروانسرا و در ضلع شمال شرقی مجموعه گنج‌علی خان بنایی وجود دارد که گنج‌علی خان آن را به نام پسرش علیمردان خان نام‌گذاری کرده است. این آب انبار تاریخی روزگاری برای ذخیره‌ی آب شهر کرمان مورد استفاده بوده.