دیوار بزرگ گرگان کجاست؟ معرفی + اطلاعات بازدید و آدرس

تاریخ ایران تاریخی بسیار غنی و پرفرازونشیب است. دوران طلایی ایران شاید زمانی بود که بخش‌هایی از آسیا تا دریای مدیترانه در اختیار ایران قرار داشت. در دوران اوج ایران، دیواری بسیار بزرگ در گرگان وجود داشت که از نظر طول و استقامت با دیوار بزرگ چین رقابت می‌کند. این دیوار از کرانه‌های شرقی دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال‌شرق کلاله ادامه پیدا می‌کند. دیوار بزرگ گرگان را با نام‌های مخلتفی از جمله سد فیروز، سد سکندر، سد انوشیروان، قزل آلان یا همان مارسرخ و … می‌شناسند. در طول مسیر این دیوار، ۳۶ قلعه مختلف و سه برج نگهبانی وجود دارد. به این ترتیب می‌توان این دیوار بزرگ که قدمت آن به دوران ساسانیان باز می‌گردد را یکی از بزرگترین استحکامات نظامی ایران دانست. در ادامه شما را هرچه بیشتر با این دیوار آشنا می‌کنیم.

دیوار بزرگ گرگان کجاست؟

بخش‌های بسیاری از دیوار بزرگ گرگان متأسفانه این روزها نابود شده است. به همین خاطر برای اینکه بتوانید از دیوار بزرگ گرگان و بخش‌های باقی‌مانده از آن دیدن کنید، باید خودتان را به منطقه پیشکمر در شمال‌شرق کلاله و شمال گنبد کاووس به سمت کلاله و مراوه‌تپه برسانید. بخش‌هایی از بقایای آن هم در روستای تمرقره قوزی وجود دارد. برای دسترسی به این منطقه باید ابتدا خودتان را به استان گلستان برسانید. بعد عبور از آزادشهر و میندودشت، به سمت کلاله بروید. مردم محلی بهترین راهنمای شما خواهند بود. فقط کافیست تا از مردم محلی درباره محل قرارگیری دیوار بزرگ گرگان بپرسید. آدرس دادن به‌صورت متنی واقعاً کار دشواری است؛ اما مردم محلی این منطقه را همانند کف دست خود می‌شناسند.

معرفی دیوار بزرگ گرگان

امپراتوری ایرانیان در دوران هخامنشیان تا ساسانیان و اشکانیان بسیار قدرتمند بود. امپراتوری ایران برای حفاظت از مرز‌های شمال‌شرقی خود، دیواری بزرگ به طول ۲۰۰کیلومتر بنا کرد. این دیوار اولین دیوار آجری در تمام دنیا و دومین دیوار طولانی بعد دیوار چین است. دیوار بزرگ گرگان حتی از دیوار هادریان که در مرکز انگلستان و اسکاتلند قرار دارد نیز طولانی‌تر است. این دیوار را برای ایجاد امنیت در منطقه گلستان امروزی بنا کردند. همان طور که اشاره کردیم، در طول مسیر این دیوار، چندین و چند قلعه نظامی و برج مراقبتی نیز یافته شده است. از ترکیب این قلعه‌ها با دیوار بزرگ گرگان، یک سیستم دفاعی بسیار بزرگ تشکیل می‌شد که اجازه ورود هیچ دشمی را به مرز ایران نمی‌داد.

جالب است بدانید که ساخت این دیوار حدود ۹۰ تا ۹۴ سال به طول انجامیده است. در حقیقت ساخت این دیوار را بر اساس طرحی قدیمی ساختند. از گذشته مرزهای شمال‌شرقی ایران اهمیت بسیاری داشتند و به همین خاطر همیشه طرح ساخت چنین دیواری را در سر داشند. این دیوار قطعاً یکی از مهم‌ترین جاهای دیدن گنبد کاووس به حساب می‌آید که شهرت جهانی دارد. در حال حاضر فقط بخشی از این دیوار بزرگ به جا مانده است. تا همین چند سال پیش، بخش‌هایی از این دیوار زیر خاک نهفته باقی مانده بود. با این حال هنوز هم می‌توان از بقایای به جا مانده از آن، به عظمت و ابهمت آن پی برد.

تاریخچه دیوار بزرگ گرگان

اولین بار در سال ۱۲۷۵ هجری شمسی، پژوهش‌های سازمان‌یافته و بزرگ درباره دیوار بزرگ گرگان انجام شد. پس از آن، آرن یک باستان‌شناس فرانسوی در سال ۱۳۱۲ شمسی، بخشی از این دیوار را شناسایی کرد. اریک شامیت باستان شناس آمریکایی در بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۶ هجری شمسی با هواپیمای شخصی خود به این منطقه آمد تا تصاویر هوایی ثبت کند. در این رویداد توانست تصاویری از دیواری سرخ رنگ را ثبت کند که از دریای کاسپین به سمت کوه‌های گلیداغ کشیده شده است. این تصاویر باعث شد تا تحقیقات گسترده‌ای را در حوزه کشف دیوار بزرگ گرگان انجام دهند. در سال ۱۳۵۰، حمد یوسف کیانی کسی بود که اقدام به گرفتن تصاویر هوایی کرد. او با کمک این تصاویر متوجه شد که دیوار بزرگ گرگان از حدود ۳۲ قطعه وابسته تشکیل شده است و تقریباً ۱۷۵ کیلومتر طول دارد.

در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی، جبرئیل نوکنده تحقیقات بسیاری انجام داد و در نهایت توانست مدارک تاریخی ارزشمندی از این دیوار به دست آورد. در همین سال ساخت سد گلستان آغاز شد. کارشناسان و باستان‌شناسان تلاش بسیاری کردند تا آب از طریق دو کانال از زیر دیوار بزرگ گرگان عبور کند تا به آن آسیب وارد نشود. در سال ۱۳۸۱ شمسی بود که در طی ۶ فصل تحقیقات، طول این دیوار ۲۰۰کیلومتر برآورد شد. جالب است بدانید برخی مدارک تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته این دیوار تا مرو ادامه داشته است و طول آن بیشتر از ۲۰۰کیلومتر بوده است. تا به امروز حدود ۲۰۰مترمربع از این دیوار را از زیر خاک بیرون آورده‌اند. شاید در آینده باز هم شاهد تحقیقات جدید در خصوص این دیوار باشیم.

اسامی مختلف دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان را با اسامی مخلتفی می‌شناسیم. در متون تاریخی از این دیوار با نام دیوار سرخ یا دیوار بزرگ اسکند یاد کرده‌اند. حتی آن را در برخی متون تاریخی با نام مار سرخ می‌شناسند. در ساخت هسته مرکزی این دیوار از آجرهایی با رنگ قرمز استفاده کرده‌اند. به همین خاطر آن را با نام مار سرخ می‌شناختند. در آن دوران این دیوار عظمت بسیاری داشته است و در تمام امپراتوری‌های اطراف آن را می‌شناختند. این دیوار را با نام‌های سد نوشیروان یا سد سکند نیز می‌شناند. با توجه به اینکه این دیوار از بخش جنوبی دهستان و شمال گمیشان آغاز می‌شد و از نزدیکی رود گرگان عبور می‌کرد، چنین نامی را برای آن انتخاب کرده بودند.

مشخصات دیوار بزرگ گرگان

در سال ۱۳۵۰، محمد یوسف کیان، باستان شناس ایرانی، تحقیقات بسیاری در خصوص دیوار بزرگ گرگان انجام داد. بر اساس تخمین او، دیوار بزرگ گرگان ۱۷۵ کیلومتر طول داشت. مطالعات بعدی، اعداد متفاوتی را نشان دادند. این اعداد از ۳۱.۲ تا ۱۱۲۳ کیلومتر متغیر بودند. به دلیل تخریب بخش‌های متعدد از این دیوار، اعداد مختلفی را در خصوص طول این دیوار تخمین می‌زنند. جالب است بدانید که بر اساس اسناد تاریخی، ۳۰هزار سرباز نیاز بوده تا از تمامی بخش‌های دیوار دفاع کنند. بر اساس تحقیقات انجام شده، این دیوار ۱۰ متر عرض داشته است. البته در بخش‌های کوهستانی قطر این دیوار به حدود ۲ متر کاهش پیدا می‌کرد.

درباره ارتفاع دیوار نیز نظرات بسیاری وجود دارد. اعدادی بین ۶ تا ۱۰ متر را در خصوص ارتفاع اصلی این دیوار تخمین می‌زنند. برخی کاوش‌های اخیر اثبات می‌کنند که این دیوار حدود ۱۰ متر ارتفاع داشته است. البته ممکن است ارتفاع دیوار در بخش‌های مخلتف تغییر می‌کرده؛ اما چنین تصور می‌کنند که حداقل ارتفاع این دیوارها به ۶ متر می‌رسد. درباره مصالح استفاده شده در این دیوار نیز اتفاق نظر وجود ندارد. برخی افراد تصور می‌کنند که این دیوار از جنس سنگ و سرب است. برخی دیگر می‌گویند که از آجر و آهک در ساخت آن استفاده کرده‌اند. برخی دیگر سنگ و گچ و برخی دیگر خشت پخته را مصالح استفاده شده در ساخت دیوار بزرگ گرگان می‌دانند.

البته تحقیقات نشان می‌دهند که از ده‌ها میلیون قالب آجر که از ۲۱۱ تا ۲۴ کیلوگرم وزن داشتند در ساخت این دیوار استفاده کرده‌اند. این آجرها را در ۱۵۰ کارگاه مختلف ساخته‌اند و در کوره‌های متعدد که در همان نزدیکی قرار داشتند خشک کردند. بر اساس اسناد تاریخی، این آجرها را از خاک همان منطقه  می‌ساختند. از انواع چوب و نی‌های جنگل‌های اطراف نیز برای گرم کردن کوره استفاده می‌کردند.

بخش‌های مختلف دیوار بزرگ گرگان

اگر قصد سفر به گنبد کاووس و بازدید از دیوار بزرگ گرگان را دارید، باید بدانید که این دیوار دارای بخش‌های مختلفی است. در ادامه شما را با بخش‌های مختلف این دیوار بیشتر آشنا می‌کنیم.

خندق

خندق یک سیستم دفاعی بسیار عالی در دوران گذشته بود. خندق یک حفره بزرگ است که دور تا دور یک قلعه و کنار دیوارها می‌کندند و آن را پر از آب یا چوب‌های تیز می‌کردند. یافته‌های اخیر نشان می‌دهند که در کنار این دیوار، خندقی بزرگ نیز وجود داشته است. عرض این خندق در بخش‌های کوهستانی به ۱۰ متر و در مناطق معمولی به ۳۰ متر می‌رسد.

این خندق را به شکلی مهندسی کرده بودند که در شرایط لزوم از طریق آب رودخانه گرگان پر شود. به این ترتیب سرعت نفوذ دشمنان کاهش پیدا می‌کرد و سربازان می‌توانستند به‌راحتی از دیوار دفاع کنند. همچنین سدی با نام کرگز را روی دیوار ساخته بودند تا به‌سرعت بتوانند از طریق آن خندق را پر از آب کنند. این مهندسی هوشمندانه دلالت بر هوش بالای ایرانیان در گذشته دارد. بقایای این خندق در بخش‌های شرقی دیوار به وضوح مشخص است. جالب اینجاست که خاک حاصل از کندن این خندق را در پشت دیوار ریخته بودند تا در صورتی که دشمنان به دیوار نفوذ کردند، سربازان بتوانند به‌سرعت به جانپناه دسترسی پیدا کنند.

سیستم آبرسانی

در اطراف دیوار بزرگ گرگان، تا به امروز حدود ۵۰ کیلومتر از کانال‌های آبرسانی کشف شده است. این دیوار درست در نزدیکی رودخانه گرگان قرار دارد. از گذشته همواره جنگ بر سر آب رخ می‌داد. آب در گذشته یک عنصر بسیار مهم و حیاتی بود. رودخانه گرگان را نیز می‌توان مهم‌ترین منبع آب شیرین در آن دوران دانست. به همین خاطر مسیر دیوار به شکلی است که در تمامی مسیر تسلط کامل بر آب رودخانه گرگان داشته باشد. در نزدیکی این دیوار کانال‌های بسیاری برای آبرسانی ایجاد کرده بودند و سربازها از آن محافظت می‌کردند. این کانال‌ها دارای شیب کاملاً استاندارد هستند. به شکلی که هنوز هم از آن‌ها برای آبرسانی به مناطق مختلف استفاده می‌کنند .جالب است بدانید که رسوب‌گذاری بست گرگان بر اثر سیلاب را نیز در نظر گرفته بودند.

کوره‌های آجرپزی

در بخش جنوبی دیوار و نزدیکی خندق، می‌توانید شاهد کوره‌های آجرپزی باشید. این کوره‌ها ظاهری بسیار ساده و ابتدایی دارند و دارای عمق حداکثر ۲ متری هستند. این وره‌های ۸.۵ متر طول دارند و در جهت شرق به غرب یا شمال به جنوب بر‌خلاف جهت وزش باد ساخته شده‌اند. همچنین در کنار این کوره‌ها، سکوهایی به چشم می‌خورد که برای قرارگیری خشت‌ها از آن‌ها استفاده می‌کردند. این سکوها به شکلی بودند که ۱۱ ردیف خشت با فاصله ۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متری از هم قرار می‌گرفتند تا هوا و حرارت از بین آن‌ها عبور کند. در کوره‌های شرقی بیشتر از نی و خاشاک به‌عنوان سوخت استفاده می‌کردند. در کوره‌های غربی به دلیل نزدیکی به جنگل، از چوب‌های جنگلی استفاده می‌شده است.

قلعه‌های اطراف دیوار بزرگ گرگان

همان طور که اشاره کردیم، ۳۶ قلعه بزرگ در اطراف این دیوار به چشم می‌خورد. پشت دیوار دفاعی گرگان ۳۶ قلعه با مساحت بین ۵ تا ۲۰هکتار کشف شده است. شاید تعداد این قلعه‌ها بیشتر از ۳۶ عدد هم باشد؛ اما در حال حاضر فقط ۳۶ عدد از آن‌ها را کشف کرده‌اند. این قلعه‌ها در کنار خندق و برج‌های نگهبانی، سیستم دفاعی منطقه را تکمیل می‌کند. در حقیقت این سیستم را می‌توان قدرتمندترین سیستم دفاعی در تمام کشور دانست. در بخش‌های شرقی که تپه ماهور و مناطق کوهستانی بیشتری وجود دارد، قلعه‌ها فاصله کمتری از هم دارند. جالب است بدانید که دور این قلعه‌ها نیز خندق وجود داشته است. بزرگترین خندق در این منطقه ۳۳۰ هکتار وسعت دارد. برج‌های نگهبانی به شکل دایره‌ای طراحی شده‌اند و به دیوارهای قلعه متصل هستند. از برج‌های نگهبانی در هر چهارگوشه به‌صورت منظم استفاده کرده‌اند.

بهترین زمان بازدید از دیوار بزرگ گرگان

گنبد کاووس آب‌وهوای مناسبی دارد. با این حال در زمستان سرمای هوا شاید کمی آزاردهنده باشد. همچنین تابستان‌های گرمی در این منطقه انتظار شما را می‌کشد. در طول تابستان شرجی هوا نیز افزایش پیدا می‌کند و تنفس را دشوار خواهد کرد. از‌این‌رو می‌توان گفت که اوایل بهار و اوایل پاییز بهترین زمان بازدید از دیوار بزرگ گرگان خواهد بود.

اطلاعات بازدید از دیوار بزرگ گرگان

آدرس: استان گلستان، شمال گنبد کاووس به سمت کلاله و مراوه‌تپه

ساعت بازدید: ۲۴ ساعته

هزینه بازدید: رایگان

جاهای دیدنی نزدیک به دیوار بزرگ گرگان

بد نیست تبعد بازدید از دیوار بزرگ گرگان سری به گنبد قابوس، زیارتگاه خالد نبی و تالاب آلماگل بزنید. همه این‌ها در فاصله کمی از هم قرار دارند.

تاریخ ایران همیشه همه ما را شگفت‌زده میکند. دوران هخامنشیان، ساسانیان و اشکانیان را می‌توان دوران اوج ایران و حکومت پارسی دانست. بازدید از آثار تاریخی که به آن دوران تعلق دارد، باعث ایجاد حس اصیل ایرانی بودن در ما می‌شود. این حس غروری که در اثر تماشای جاذبه‌های این چنینی در وجود ما پدیدار می‌شود را با هیچ حس دیگری نمی‌توان مقایسه کرد. پس حتماً سری به این دیوار بزنید و از حس غرور ایرانی در وجود خود لذت ببرید.